Кәсіптік білім беру маңызды
Кәсіби білім беру тұлғаның азаматтық қалыптасуындағы, оның үйлесімді дамуындағы маңызды кезең. Әлеуметтік зерттеулер дамыған және кәсіпқойлықтың объективті қажетті байланысын түсінбеу қандай да бір басқа «қарама-қайшылыққа» қатысты схоластикалық дауларды ғана емес, сонымен қатар кәсіби білім мен дағдыларды меңгеру жалпы гуманитарлық мәдениетке қарама-қайшы келетін жастармен жұмыс істеу тәжірибесіндегі Елеулі қателерді де туындататынын көрсетті. Нәтижесінде «технократиялық ауытқулар» немесе адамның өмірінен, еңбекінен және қоғамдық практикадан тыс гуманитарлық мәдениетін қалыптастыруға талпыныстар пайда болады.
Еліміздің зияткерлік әлеуетін байытуда жоғары мектеп ерекше орын алады. Алайда, мазмұнда да, бағыттарда да, оның қызмет құрылымында да өзгерістер өте баяу жүреді. Бұл әлеуметтік зерттеулер студенттер мен педагогтердің шығармашылық мүмкіндігін жоғары бағалайтынын, өзіндік жұмыс үлесін ұлғайтуды, емтихан түрлерін жетілдіруді, олардың ЖОО-ны басқаруға қатысуын кеңейтуді, барлық кадрларды аттестаттаудың конкурстық жүйесін дамытуды қолдайды. Сонымен қатар, XX ғасырдың 90-шы жылдардың ортасында жоғары мектеп қатаң дағдарысқа кірді, одан жоғары оқу орындарының барлығы лайықты шығуға мүмкіндігі жоқ.
Мектеп қазір өзінің одан әрі дамуының оңтайлы жолдарын табу қиын таңдау алдында тұр. Бұл өзгерістер қоғамдық көңіл-күйдегі, қоғамдық пікірдегі әртүрлі, соның ішінде диаметральды қарама-қарсы көзқарастар бар. Алайда, олар шын мәнінде қандай қарама-қайшы болса да, ұсыныстар мен пайымдаулар адамдардың қоғамның рухани әлеуетін қамтамасыз етуге және одан әрі арттыруға деген терең қызығушылығын көрсетеді.
Жастардың санасы мен мінез-құлқына оқу орнын басқару механизмі үлкен әсер етеді. Демократия, заңдылық, әділдік, жариялылық нормалары мен принциптерін қатаң сақтау оқу жылдарында олар үшін өздерінің өмірлік жолын одан әрі салыстыратын өзіндік эталон болып табылады.
Оқушылардың шет елдердегі өз құрдастарымен қарым-қатынасының әртүрлі формаларының рөлі зор.
Қазіргі елдердегі білім беру бұл жеке тұлғаны әлеуметтендіруде, оны қандай да бір әлеуметтік мәртебе алуға дайындауда және тиісті рөлдерді орындауда, қоғамдық жүйелерді тұрақтандыруда, интеграциялауда және жетілдіруде маңызды рөл атқаратын қоғам мүшелерінің білімі мен дағдыларын үздіксіз жетілдірудің аса кең ауқымды жоғары дамыған сараланған көп деңгейлі әлеуметтік жүйелері. Білім беру тұлғаның әлеуметтік мәртебесін анықтауда, қоғамның әлеуметтік құрылымын жаңғырту мен дамытуда, әлеуметтік тәртіп пен тұрақтылықты қолдауда, әлеуметтік бақылауды жүзеге асыруда өте маңызды рөлге ие.
Білім беру қоғамның әлеуметтік-кәсіби құрылымын қалпына келтірудің факторы болып табылады. Сонымен қатар, ол әлеуметтік қозғалыстар мен әлеуметтік мобильділік арнасы болып табылады. Қоғам неғұрлым демократиялық және ашық болған сайын, білім неғұрлым тиімді әлеуметтік «лифт» ретінде жұмыс істейді. Ол қоғамның иерархиялық құрылымындағы төмен страттардан шыққан адамға жоғары әлеуметтік статусқа қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Білім берудің тиімділігі көбінесе осы процеске қатысушылардың алдына қандай мақсаттар қойғанына, бірінші кезекте оқушылар мен студенттер өз өмірінде білім беру арқылы жүзеге асырғысы келетініне байланысты. Осыған байланысты әлеуметтік және кәсіби бағдар арасында тәуелділікті орнату өте маңызды. Әлеуметтік бағдар-бұл адамның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі өз орнын анықтау, қалаған әлеуметтік жағдайды және оған қол жеткізу жолдарын таңдау. Кәсіби бағдар қазіргі уақытта қоғам ұсынатын мамандықтар жиынтығын түсіну және олардың ең тартымды таңдау болып табылады. Әлеуметтік бағдар кәсіби қарым-қатынас жасайды, бірақ басқа да ұқсас емес. Олар өзара байланысты, өйткені адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы оның еңбегінің сипаты мен мазмұнымен айқындалады.
Әлеуметтік зерттеулер кәсіптік білім беру түрін таңдау кәсіпке қарағанда, адамдар өз болашағын әлеуметтік жағдайды таңдайды. Бұл ретте әлеуметтік бағдар мектеп оқушыларында кәсіптік бағдардан әлдеқайда ерте қалыптасады. Сауалнамаға қатысқан оқушылардың көпшілігі өздерінің таңдаған болашақ еңбек қызметінің нақты мазмұны, еңбек жағдайлары, оның төлемі туралы әзірге аз ақпараттандырылған. Мектеп бітірер алдында жасалған таңдау көбінесе кездейсоқ уәждермен (оқу орнының тұрғылықты жеріне жақындығымен, құрдастары мен достарының үлгісімен, таныстарының кеңестерімен) түсіндіріледі. Мектеп ұсынымы, кабинеттердің рөлі, кәсіби бағдар таңдау факторы ретінде сұралған жастардың 4-5 пайызы ғана аталды.
Білім берудің әлеуметтік бағдары нарықтық өзгерістер кезеңінде одан әрі күшейе түсті. Білім берудің осы түрлері қоғамда көшбасшы, жоғары қамтамасыз етілген жағдайға ие болуға мүмкіндік беретін болғандықтан қаржылық, заңгерлік, экономикалық білім алуға тілек білдірушілердің саны қарқынды өсті.
Ауыл шаруашылығы қызметіне келетін болсақ, агроном, ветеринар, аңшы, кәсіпшілікші, омарташы болуға тілек білдірген. Бұл механизаторлар мен малшылардың кәсібіне де қатысты. Өнеркәсіпте жұмыс істеу мүмкіндігіне қатысты істің жағдайы жақсы емес.
Мақсаты проблемасына оқыту және әсіресе біліктілікті арттыру себептері өте тығыз байланысты. Сондықтан, егер жалпы білім беретін мектепте оқуға деген қызығушылық айтарлықтай деңгейде болса және «осылай қажет», «ата-ана талап етеді», «барлығы оқиды» деген орнату әрекет етсе, онда арнайы орта және әсіресе жоғары оқу орындарында «қызықты мамандық алу», «өз беделін арттыру», «өмірдің зияткерлік саласына ие бол», «басшы болу»деген тілек айқын көрінеді. Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке жоғары ақы алу мүмкіндігімен, экономикалық дербестік пен тіпті экономикалық тәуелсіздікті тек ата-аналардан ғана емес, сонымен қатар қоғамнан белгілі дәрежеде алу ниетімен байланысты мотив өсті.
Әлеуметтанушылар жас адамдарды ынталандырудағы жаңа құбылыстарды анықтады: олардың оқуды өндірістік еңбекпен біріктіру ниеті.
Білім берудің тиімділігі мен сапасын бағалау кезінде білім алу процесімен, білімдермен, оларды беру мен игерудің әдістері мен формаларымен, сондай-ақ білімнің жастарға болашақ өмірінде қаншалықты көмектесетініне қанағаттанудың маңызы аз емес.
Білім деңгейіне еңбек ресурстарының сапасы, демек, тұтастай алғанда экономиканың жай-күйі тікелей байланысты. Білім беру жүйесін жаңғыртып, экономикалық дамыған елдер әлеуметтік салада сапалы серпіліске қол жеткізе алды.
Сапалы білім жеке адам үшін ғана емес, жалпы қоғам үшін де тиімді. Оның арқасында адам бизнесте, саяси немесе мәдени салада жақсы мансап жасауға үміттене алады. Білім беру жүйесінің арқасында ел жоғары білікті қызметкерлерді алады. Бұл еңбек өнімділігін арттыруды, жаңа технологияларды енгізуді, экономикалық дамудағы алдыңғы қатарлы шептерге шығуды білдіреді.
Әлемдік қоғамдастық білімнің барлық мемлекеттердің бюджеттерінде абсолюттік басымдығы болуы тиіс деген қорытындыға келді. Көптеген дамыған елдерде оған мемлекеттік қаржы бөлу айтарлықтай ұлғайтылды. Дамушы елдерде олар ондаған есе төмен, ал алшақтық жыл сайын артып келеді. Білім беру есебінен дамыған елдер жалпы ұлттық өнімнің 40% — ға дейін өсімін алады. Шын мәнінде, және бұл эксперимент деп танылды. Білім беруді дамытуға инвестициялар неғұрлым өтімді салаға қаражат салу болып табылады. Осыған байланысты АҚШ президенттерінің бірі былай деді: «Америкада мықты университеттер бай болғандықтан емес, Америка мықты университеттер болғандықтан бай».
Мамандардың пікірінше, күрделі қаржы салуға арналған ең тиімді нысан жастарға арналған білім беру жүйесі. Сонымен қатар, ерлерге қарағанда, әйелдердің жастары үшін көп. Азайтылады, қарама-қайшы здравому мағынасы. Бірақ, егер әйелдер үй шаруасындағы әйел болып қалса да, еңбек нарығына ешқашан шықпаса да, әкелер балаларды тәрбиелеуде шешуші рөл атқармайды, ал бұл елдің болашақ өркендеуінің негізі.
Оқыту біліктілікті, метаквалификацияны, яғни жаңа білімді іздеу мен меңгеруді жеңілдететін білім жүйесін береді. Әлеуметтік институт бола отырып, барлық деңгейлерде, соның ішінде мектеп және ЖОО-да білім беру әлеуметтік ұйымның күрделі тармақталған жүйесін білдіреді. Орта деңгейде ол білім министрлігін, жергілікті жерлердегі өңірлік және қалалық білім департаменттерін, мыңдаған мектептерді, колледждер мен жоғары оқу орындарын, миллиондаған оқушыларды, студенттерді, оқытушыларды және оларға қызмет көрсетумен байланысты мамандарды қамтиды.
Мектеп пен ЖОО-бұл күрделі ұйымдар, мемлекет құруға рұқсат беру, және бұл мағынада олар басқа бюрократияларға ұқсас.
Білім беру құрылымы бар әлеуметтік жүйе болып табылады. Өткен онжылдықта Қазақстанның білім беру жүйесінде бірқатар бағыттар бойынша прогрессивті құрылымдық және функционалдық өзгерістер болды. Қазақстандық білім беру жүйесі тәуелсіздік жылдарында жеделдетілген жаңғырту стратегиясының табысқа жету бағытына бағытталған болатын, бұл қазіргі заманғы білім беру, кадрларды даярлау және қайта даярлау.