Білім беру өнімінің тауарлық табиғаты

ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Жолдауында А.Қазақстан Республикасының Президенті н. ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауы білім беру саласы Адами капиталды дамыту жолымен «ақылды экономика» негіздерін қалыптастыруы керек деп атап көрсетілген [1]. Білім беру реформасы табыстылығының басты өлшемі республикада тиісті білімі мен біліктілігін алған кез келген азамат әлемнің кез келген елінде сұранысқа ие маман бола алады. Білім беру қызметінің саласы заманауи өркениеттің өзегі, адам қоғамының, жеке елдің және өңірдің дамуының қуатты факторы болып табылады. Бүгінгі таңда жаңа білімді, ғылыми жетістіктерді игеруде және оларды практикалық пайдалануда басқалардан асып түсетін мемлекеттер мен халықтардың болашағы айқын болып отыр. Осыған байланысты экономиканың білім беру саласының нарықтық өзгеру мәселелері, бірінші кезекте оны дамытудың қазіргі заманғы маркетингтік стратегияларын әзірлеу және практикалық енгізу мәселелері ерекше маңызға ие болады.

Өндірістік салада пайда болған маркетинг білім беру саласында ұзақ уақыт бойы тиісті қолданылмады. Алайда, қазақстандық экономиканың әлемдік экономикалық жүйеге интеграцияға бағытталуы, бәсекелестіктің өсуі және білім беру қызметтері саласын коммерцияландыру білім беру мекемелерінің практикалық қызметіне маркетинг элементтерін жедел енгізу қажеттігіне алып келді.

Елдің, әрбір нақты өңірдің білім беру қызметтері саласын дамытудың маркетингтік стратегияларын таңдауға ғылыми негізделген көзқарас мынадай бірқатар маңызды міндеттерді шешуге ықпал ететін болады: білім беру бағдарламаларын жетілдіру және олардың басым әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешуге бағытталуын арттыру; кәсіптік білім беру саласындағы өңіраралық және халықаралық ынтымақтастықтың неғұрлым перспективалы нысандарын дамыту; білім беру әлеуетінің тиімділігін арттыру және нақты белгіленген басымдықтарға бағдарланған және кадрларды даярлау кезінде неғұрлым өнімді бағыттар мен мамандықтарды іріктеуге ықпал ететін тиімді инвестициялық жүйені құру.

Жоғары білім беру саласында маркетингті қолдану білім беру қызметтерінің сапасын жақсартуға және ассортиментін кеңейтуге ықпал етеді, тұтынушылардың сұраныстарын әртүрлі қанағаттандыруға мүмкіндік береді, жоғары оқу орындарына макро, микро орта сияқты сыртқы негізгі объективті факторларды бейімдеуге, негізгі және кәсіпкерлік мақсаттарды неғұрлым толық іске асыруға, өзі үшін неғұрлым тиімді қаржылық қолдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Нарық субъектілерінің қызметін басқаруға маркетингтік тәсіл білім беру саласындағы ерекше қиындықтармен кездеседі. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің өзінде білім беру мемлекеттің назар аударуы мен қолдауының басты объектісі болып қала береді, мемлекеттік органдар қаржыландырады; маркетингке деген қажеттілік осы жерде әлі күнге дейін қалыптасу кезеңі өтіп жатыр. Егер дамыған елдерде білім беру саласындағы маркетингке деген қажеттілік әлі де өссе, Қазақстанда білім беруді белсенді түрде коммерцияландыру маркетинг проблемасын практикалық тұрғыда, оның ішінде мемлекеттік білім беру мекемелерінің алдына қойды.

Ғылыми әдебиетті, сондай-ақ жоғары оқу орындарының жұмыс тәжірибесін зерделеу негізінде жоғары оқу орындарының білім беру қызметінің нарықтық бейімделу мәселелері маркетинг қағидаттары негізінде жеткіліксіз зерттелгені анықталды. Бұл білім беру қызметтері нарығының ерекшелігі проблемаларын терең теориялық және практикалық тұрғыдан пысықтау, жоғары оқу орындарының қызметінде маркетинг құралдарын пайдалану және шаруашылық жүргізудің нарықтық принциптеріне сәйкес оларды басқару жүйесін қайта ұйымдастыру қажеттілігін туындатады.

Білім беру қызметтері саласын дамытудың маркетингтік стратегияларын негіздеудің логикалық тамыры маркетинг пен менеджменттің шетелдік классиктерінің – А. Андерсен, М. Битнер, Ф. Букурель, П. Диксон, П. Дэвис, М. Киннел, Ф. Котлер, Д. Мак-Дугала, С. И. Фишер және т.б. еңбектерін құрайды.

Білім беру саласындағы маркетингтің теориялық-әдіснамалық базисі с. Андреев, А. Браверманн, Е. Глубков, А. Панкрухин, Б. С. Гершунский және т. б. ғалымдардың еңбектерімен қалыптасты.

Жаңа жағдайдағы білім берудің жалпы методологиялық мәселелері А. М. Бачин, Ю. С. Васильев, А. А. Воронин, Е. П. Воронов, В. В. Глухов, А. П. Панкрухин, Э. Д. Днепров, О. В. Репина, Е. И. Скрипак, м. П. Федоров, Т. В. Юрьеваның және т. б. жұмыстарда қарастырылды.

Маркетинг ережелерін таратумен және оны жоғары білім беру саласында қолданумен шетелдік және отандық ғалымдар айналысты: Р. Б. Фриман, В. Р. Чанклин, А. П. Панкрухин, К. А. Сагинов, У. Г. Зиннуров, И. К. Шахриманьян, В. П. Щетинин.

Қазақстандық экономикалық әдебиетте жоғары білім беру мәселелері және оларды шешу жолдары м. Б. Кенжегузин, Н. н. сияқты ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген.К. А. Қ. Қошанов, О. С. Сабден, Д. К. Қабдиев, К. А. Сағадиев, Л. А. Фрезоргер, С. А. Мамонтов, Р. Е. Елемесов, Ж. Ш. Қадырова, Е. Б. Жатқанбаев, С. Н. С. С. Сатыбалдин, Ж. Қ. Жүкенов, Л. Ф. Сухова, М. Х. Тусеева, Н. Н. Нысанбаев, С. С. Сатыбалдин, Ж. Қ. Жүкенов, Л. Ф. Сухова, М. Х. Тусеева, Н. У. Және тағы басқалар.

Осы зерттеушілердің жұмыстарында және басқа да кейбір ғалымдардың жарияланымдарында оқу орындарының маркетингтік қызметіне қатысты бірқатар қағидаттық ережелер, оның теориялық және практикалық аспектілері әзірленді.

Алайда, білім беру саласындағы теориялық және практикалық әзірлемелердің жинақталған тәжірибесіне қарамастан, жоғары оқу орнының тауар саясатын қалыптастыру бойынша, білім беру қызметтерінің сапасын бағалау бойынша және жоғары оқу орындарын басқаруда маркетингтік құралдарды пайдалануға қатысты басқа да мәселелер әлі де жеткіліксіз әзірленген. Бүгінгі таңда жоғары оқу орындары өз стратегиясын қалыптастыруға және одан әрі оң дамумен өзіне бәсекеге қабілетті жағдайды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін білім беру қызметтері нарығын дамытудың қазіргі заманғы шарттарына сәйкес келетін пәрменді маркетингтік тәсілдер мен әдістерге қажеттілікті нақты сезінді.

Қазақстан Республикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық принциптеріне көшуіне және ақылы білім беруді енгізуге байланысты жақында әдебиетте осы тақырыпқа арналған жұмыстар сирек кездеседі. Білім беру қызметтері нарығын зерделеу ақпаратты жинақтау және оны алғашқы жинақтау сатысында. Оның үстіне, зерттеушілер мен ғалымдардың қарастырылатын және аралас мәселелер бойынша көзқарастарын қарастыру маңызды.

Батыс әдебиетте білім беру инвестициялық жоба ретінде қарастырылады, бұл кезде білім алу шығындары одан әрі жоғары табыспен өтеледі. Т. Шульц [2] былай деп жазады: «оқыту процесінде алынған білім иесі еңбекке қабілетті өмір бойы қолданатын «капитал». Бұл капитал, басқа да, пайда әкеледі… өмір бойы кірістер сомасы білім беруге жұмсалған капитал салымдарына пайда ретінде қарастырылады». Әр түрлі есептерге сәйкес, АҚШ-тағы жоғары білім беру салымдарына кіріс мөлшері 8-11% құрайды [3]. Тағы да Адам Смит былай деп жазды: «төтенше ептілік пен өнерді талап ететін кәсіптердің қандай да бір ұзақ уақыт және үлкен еңбек шығынымен зерттеген адам салыстыруға болады … машиною. Ол оқып жатқан еңбек оған жай еңбегі үшін әдеттегі жалақыдан артық, оқуға жұмсалған барлық шығындарды әдеттегі, кем дегенде, осы шығыстардың сомасына тең капиталға түсетін пайдадан өтейді деп күту керек».

Біздің елде (бұрынғы КСРО) Білім ең алдымен (оның идеологиялық бағытын қоспағанда) халық шаруашылығының жұмыс істеу тиімділігін арттыру құралы ретінде қарастырылды. Струмилин С. Г. білім беру мектебінің әртүрлі сатыларының пайдалылығына талдау жүргізді – бастауыш сыныптан жоғары деңгейге дейін (1924ж.). Ол сондай-ақ бүкіл халық шаруашылығы (1962ж.) ауқымында білім берудің экономикалық тиімділігін есептеуді ұсынды.

Білім беру мен әлеуметтік — экономикалық дамудың өзара байланысы, білім беруді жоспарлау мен қаржыландыру мәселелері, кеңестік ғалым Г. Е. Скоровтың жұмысындағы дамушы елдердегі білім берудің экономикалық рөлі мәселелері толық қарастырылды. 50-70 жылдары дербестік алған дамушы елдер кездесіп отырған проблемалар көп жағдайда ТМД елдерінің, әсіресе Азия аймағы республикаларының қазіргі білім беру проблемаларына ұқсас. Мұндай проблемалардың ішінде мыналарды атап өтуге болады::

білім беру жүйесі мен экономика арасындағы, білікті мамандарды шығару мен қоғамның нақты қажеттіліктері арасындағы өзара байланыстың бұзылуы. Мәселен, Г. Е. Скоров дамушы елдердің білім беру мәселелерін көрсетеді (60ж.), олар қазіргі жағдайда біздің білім беру жүйесіне де тән:»…алынған білім ішінара өзгерген шарттарға сәйкес келмейді, ал ішінара сапасы төмен».
білім беру жүйесінің шектеулі материалдық және адам ресурстары мен қажеттіліктері арасындағы сәйкессіздік. «Білім беруді одан әрі дамыту үшін өз салдарлары бойынша оқытушылар мен олардың қазіргі саны мен біліктілік деңгейі арасындағы алшақтық айтарлықтай сәйкессіздік болып табылады…». Әрине, бұл проблемалардың ұқсастығы 60-шы жылдардағы дамушы елдердегі және қазіргі уақытта бізде ахуалдың толық сәйкес келгенін білдірмейді. Айырмашылықтың мәні туралы кем дегенде осындай факторлар куәландырады.:
60-шы жылдары дамушы елдер халқының іс жүзінде толық сауатсыздығы және бізде халықтың толық сауаттылығы;
социалистік дәуірден қалған қуатты білім беру жүйесі (толық бұзылмаған);
қарастырылатын кезеңдерде өркениеттің ғылыми-техникалық, ақпараттық және әлеуметтік дамуының әртүрлі кезеңдері (50-60 және 90 жылдар).