Қақтығыстардың пайда болу мәселесі
Мақсаты: Қақтығыстың детерминациясының дамуы мен кезеңдерін ашу, қақтығыс процестерінің себептері мен дамуының қарама-қайшылықтықпен байланыстылығын ашу.
Қақтығыстарды одан әрі сараптау оның процесс ретіндегі детерминациясы мен динамикасын анықтай түседі. Танымның осындай бетбұрысы қатығыстың жаңа сипаттамасын ашады. Қақтығыстың детерминациясы қақтығыстың табиғатын ашумен байланысты болғандықтан бұл қақтығыстанудың фундаментальды мәселесі болып табылады. Қақтығыс детерминациясының жалпы философиялық категориясы әлі де болса талдауды қажет етеді. Детерминацияның. негізгі формасы қақтығыстың себептілігімен анықталады. Сондай-ақ қақтығыс себептік сипаты жоқ бірнеше қақтығыстардың әсерімен де болады. Олар кеңістіктік және уақытша факторлар, материалдық және рухани, мақсатты детерминация т.б. Сонымен бірге қажеттілік пен кездейсоқтық, динамикалық және статистикалық, рационалды және иррационалды, тәжірибелік және рухани, діни, ғылыми факторлар құрайды. Қақтығыс детерминациясының мәселесі әдебиеттерде көрсетілген кейбір ережелерге сүйенеді.
Біріншіден, қақтығыстардың көптігін ескеретін болсақ, олардың пайда болуының себептері мен талаптары да әртүрлі. Соған қарамастан кейбір детерминанттар бар. Қақтығыстарды сараптауда оның пайда болуының объективті және субъективті себептері бірінші орында тұрады. Екіншіден, қақтығыс әрқашан да әлеуметтік ортада өтіп жатқан субъективті- объективті қарым-қатынастар.
Қақтығыстың қайшылықтармен байланыстыдығын негізге ала отырып, ғалымдар мәселенің шешілуне методологиялық тұрғыдан түсініктеме жасайды. Қайшылықтық кез келген қақтығыстың негізінде жатыр. Профессор Здравомыслов А.Г. қақтығыс табиғатын түсіну үшін оның әлеуметтік қайшылықтардан себебін іздеудің қажеті жоқ екендігін айтады. Егер нақтырақ талдар болсақ, қақтығыстар мен қарама қайшылықтар туралы сөз қозғалады және қақтығыстардың себебін сараптауда адамдардың түсінігін талдау емес, түп тамырында жатқан нақты қарама-қайшылықтарды анықтау, тексеру болып табылады. Қақтығыстың артында тұрған қарама қайшылықты елемеу қақтығыс туралы ешқандай мәлімет алуға әкеледі. Тағы да қайталар нәрсе, кез-келген қоғамдық құбылыс қандай табиғаты болмасын, ол адамдардың іс әрекетінің нәтижесі болып табылады. Адамдардың туындаған қарам-қайшылықтарға, оны жеңу, сақтауға бағытталған реакциясы осының бәрі обьективті қатынастарға өз септігін тигізбей ме ?
Қақтығыстың пайда болу және себептері туралы мәселе қоғамда қақтығыстарды туындатуға әкелетін қарама қайшылықтарға толы бірнеше факторлардың жиынтығы болып табылады. Бұл мынадай фомуладан келіп шығады «бір қарама-қайшылық — бір қақтығыс». Бөлек әлеуметтік қақтығыс қақтығыстардың бір күрмеуіне әкелсе, керісінше бір қақтығыс көптеген қарама қайшылықтардың іс әрекетінің туындауына әкеледі. Көбінесе, саяси және ұлттық қақтығыстар болып табылады.
Қақтығыстың дамуы оның жартылайдан толық фазаға өтіп, аяқталып сөнуімен сипатталады. Оның ішінде субьектілердің сапалық өзгерістері мен қақтығыс негіздерін, қарама–қайшылықтың шиеленісуін, оның интенсивтілігінің артуын, қақтығыс алаңының кеңеюін және масштабтылығын қамтиды.
Жоғарыда сипатталған қақтығыс процесінің дамуына қарама-қарсы сондай-ақ, қақтығыс процестерінің дамымай жатып, сөніп қалатын түрлері де бар. Бұл толықтайдан жартылайға, ашық жағдайдан латенттіге өтуі, үйлесімділікке жол табуы болып табылады. Осындай процестерге мысал болатын пайда болмай жатып, латентті жағдайға өтіп, келісімділік пен үйлесімділікке жол табатын қақтығыстар. Қақтығыстың кезеңдері төмендегідей болып бөлінеді: пайда болу, даму және аяқталу (шешілу және сөну). Қақтығыстың дамуы — ол алдымен қақтығысып жатқан субъектілердің сапалық өзгерістерін сипаттайды. Оны түсіндіретін болсақ, ол қақтығыстар дами түсетін әлеуметтік жүйелер мен жүйешіктерден, оның элементерінен құралады. Қақтығыстың негізіне біз қақтығысты туындататын қарама қайшылықты жатқызамыз. Қақтығыстың негізіне екі жақтың да қатысушыларының бір мәмілеге келе алмай қарым- қатынастарының шиеленісуін айтамыз. Таптар арасындағы қақтығыстардың негізі ол берілген қоғамның әлеуметтік құрылымы; ал, топтар арасындағы қақтығыстар негізгі құрамы топтар болып табылатын қоғамнан тыс қарым-қатынастар болып табылады.
Б. И. Нұрбосынов, Р.Ғ. Ережепова