Александр Скрябин өмірі мен шығармашылығы

Александр Николаевич Скрябин — XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы орыстың ірі композиторы, өзіндік орындау ерекшелігі бар пианист Скрябин шығармашылығын өз замандастарынан даралайтын қоғамдық-тарихи оқиғаларға байланысы.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басындағы Скрябин туындылары революциялық көтеріліс рухына толы. Оларда негізінен өнер, адам табиғаты жайлы баяндалады. Сонымен бірге композитор адамның лирикалық ішкі толғаныстарын да шебер суреттеген.

Өзінің шығармашылық жолында композитор А.Скрябин үлкен эволюцияны басынан өткерді. Оны композитор шығармаларының идеялық-образдық мазмұны мен музыкалық тілінен анық көреміз. Классикалық дәстүрде еңбек еткен композитор бері келе XX ғасырдағы ипмрессионизм, эспрессионизм сияқты бағыттарға да бет бұрады. Оның кейбір туындыларынан әдебиеттегі символизм көріністері де бой көрсетеді.

Александр Николаевич Скрябин 1871 жылы 26 желтоқсанда Мәскеу қаласында дүниеге келген. Оның шешесі консерваторияның фортепьяно класын аяқтаған шебер орындаушы болатын. Әкесі ұзақ уақыт Қиыр Шығыста дипломатиялық қызметте болған.

Болашақ композитор шешесінен ерте айырылып, әпкесі — Л.А.Скрябина тәрбиесінде өседі. Баланың бойында музыкаға, жалпы музыкалық дыбыстар әлеміне деген қызығушылық ерте пайда болады. Жас Скрябин рояльда импровизация жасауды ұнататын. Музыкалық аспапқа асқан ұқыптылық, сүйіспеншілікпен қарайтын. Музыкалық дыбыстарды да жылдам қабылдап, есінде сақтай білетін. А.Рубинштейн баланың ойынын тыңдап, талантына таңғалған.

А.Скрябин 1882-1889 жылдар аралығында Кадет корпусында білім алады. Оның музыкалық дәрістері композитор Г.Э.Конюстың жетекшілігімен басталады. Бері келе мәскеулік педагог Н.С.Зверевтен фортепьяно дәрістерін, С.И.Танеевтен теорияны меңгерді. Он төрт жасында жас Скрябин кейінгі кеңестер үйінің Колонналық залында өнер көрсете бастаған.

1888 жылы болашақ композитор Мәскеу консерваториясына оқуға түседі. Мұнда Сафонов фортепьяно класы, Танеев пен Аренский теориядан дәріс беріп, білімін толықтырды. Аренский жас баланың композиторлық дарынын елемей, Скрябин екеуі тіл табыса алмайды. Сол себепті Скрябин Аренский дәрістеріне қатыспай, фортепьяно класын ғана аяқтап, алтын медаль алды (1892).

Шығармашылық жолының алғашқы кезеңінде (80 — 90-жылдар) жас композиторға танылу оңайға соққан жоқ. Ол 1894 жылы алғаш рет Петербургте өз шығармаларын орындап, өнер көрсетті. Осы жерде ол Беляевпен және оның үйірме мүшелерімен танысады. Петербург мамандары жас композитор әрі орындаушының дарынын жоғары бағалады. Римский-Корсаков жас композитор туралы жылы лебіздер білдіріп, оны «Мәскеуде жарқыраған жоғары санаттағы жұлдыз» деп бағалаған. В.Стасов та Скрябин туындыларын ықылас қоя тыңдап, патетикалық этюдтер мен үшінші симфониясына өте жоғары баға берген. Скрябин мен Лядов арасында мықты достық қарым-қатынас орнаған. Беляевтың қолдауымен Скрябин Ресей мен шетелде өзінің концерттік қызметін бастап, өз туындыларымен орыстың атақты пианистері қатарына көтерілді.

1898 жылы Скрябин Москва консерваториясының фортепьяно класы бойынша профессоры болады. Оның педагогтік таланты, оқушыларды қызыктыра алатын қасиеттері туралы деректер әлі күнге дейін сақталған. Бізге жеткен А.Скрябин туындыларының алғашқы нұсқалары кадет корпусында оқып жүрген жылдары жазылған. Консерваторияда оқып жүріп ол фортепьяноға арналған прелюдия, мазурка, экспромт, шағын миниатюралар, алғашқы үш сонатасы, фортепьяно мен оркестрге арналған Концерт секілді көптеген тамаша өнер туындыларын берді.

Алғашқы кезде Скрябин музыкасы лирикалық-драматикалық сипатта көрінген. Композитор адамның ішкі жан дүниесі мен сезімдерін суреттеуге тырысқан. Осы кездері оның нәзік психологиялық лирика, нәзік патетика, драмалық, эмоционалды көтеріңкі толғаныстар сиякты өзіндік стилі мен қолтаңбасы қалыптасты.

Скрябиннің музыкалық шығармашылығы орыс және еуропалық музыкалық мәдениет жетістіктерімен тығыз байланысты. Өзге композиторлар секілді ол халық әуендерін қолданбаса да, музыкалық тілі сол халық әуендерінен алыс кетпеген. Оған орыс композиторларынан П.И.Чайковский мұрасының ықпалы күшті болған. Скрябин Ф.Шопен шығармаларына қатты қызығатын болған. Алайда композитор Шопен стилін қайталамайды, олардың арасында рухани жақындық қана орын алады. Скрябин де Шопен сияқты прелюдия, этюд, мазурка, экспромт жанрларында жазған, фортепьянода ойнаған. Бірақ оның музыкалық тілі де, стилі де, фортепьянолық фактурасы да бөлек.

90-жылдарғы А.Скрябин шығармашылығының жарқын үлгілері — үшінші сонатасы мен фортепьянолық концерттері (1897) және бірқатар прелюдиялары мен этюдтері.

XX ғасырдың басы — Скрябин талантының гүлденген кезеңі. Осы кезден бастап оның шығармашылығынан симфониялық туындылар басым орын ала бастайды. 1900 жылы композитор өзінің алғашқы симфониясын аяқтаған. Петербургте Лядов, Москвада Сафонов басшылығымен орындалған бұл симфония жақсы бағаға ие болады. Екі жылдан кейін екінші симфония, 1904 жылы үшінші симфония өмірге келеді.

Қомақты симфониялық туындылармен қатар Скрябин фортепьяноға арнап шығармалар да жазады. Солардың ішінде төртінші соната, бірнеше поэмалар («Трагедиялық поэма», «Сайтандық поэма») мен прелюдиялар бар.

1904 жылы Скрябин Москва консерваториясындағы қызметін тастап, шетелдерге кетеді. Алты жылдан астам уақыт Швейцария, Италия, Францияда тұрып, қызмет еткен. АҚШ-қа гастрольдік сапармен барған. Сыртта жүріп оркестрге арналған «Шабыт поэмасы» мен бесінші сонатасын, көптеген фортепьянолық пьесаларын жазады. Жастық шағындағы философияға қызығушылығын дамытады. Ол тек қана композитор болғысы келмейді. СкрябиндІ өнердің адам өміріне қатысы қатты қызықтырады.

1906 жылы Италияда жүрген кезінде Плехановпен танысады. Екеуінің арасында қызу пікірталастар туады. Плеханов А.Скрябиннің философиялық көзқарастарын санаса да, оның талантына қызығатын.

Скрябин — композитордың музыкалық тілі бірте-бірте күрделене түседі. Тосын интонациялар мен үндестіктер оның гармониялық ойлау жүйесінен де орын алады. Римский-Корсаковпен бірге кейбір композиторлық (әсіресе Лист пен Вагнерге тән) әдістерді дамыта отырып, өзіндік стилін жасайды. Альтерациялық өзгерістерге түскен үндестіктер Скрябин музыкасына ұлғайтылған лад элементтерін енгізген. Олар Скрябин шығармаларында алғаш мажор — минор ладтық жүйесі арқылы дамыған.

Композитор шығармашылығының ақырғы кезеңі (1910-1915) де концерттік сапарларға толы. 1909 жылы Скрябин Ресейге қайта оралып, 1910 жылдан бастап Москва қаласына орналасады. 1910 жылы атақты дирижер Кусевицкийдің басшылығымен Волга жиегіндегі елді мекендерге, кейін Германия, Голландия, Англия елдеріне сапар шегеді.

Скрябин өз туындыларын жоғары деңгейде ойнайтын шебер орындаушы. Оның фортепьяноға арналған шығармаларынан орындаушылық ерекшеліктері де байқалады. Композитор шығармаларын бағалаушылардың бірі ол туралы: «Скрябин сезіммен ойнап, кейде импровизацияға барады, тыңдарманға өзінің ішкі сырларын ашқысы келетіндей болады. Сондай кездері залдағы сәулелерді өшіріп, оның жан дүниесінің нұрын көргім келеді. Оның техникасы туралы сөз қозғауға болмайды. Оның ойынын тыңдай отырып, ол туралы ойламайсың!… Ол өзінің рухани бабасы — Шопенге ұқсайды», — деген.

Шығармашылығының соңғы кезеңінде Скрябин оркестрге, фортепьяно мен хорға арналған «Прометей» поэмасын жазады. Осы кезеңде оның жаңа туындыларын халық әрдайым жақсы қарсы алады, ол туралы пікірталастар туып, халыктың жылы лебізіне ие болады. «Прометейден» кейін бес соната, поэма және фортепьяноға арналған кішігірім пьесалар жазған.

А.Скрябиннің өмірінің соңғы жылдары жазған шығармалары мінез абстрактілігі мен шартты символдарымен дараланады. Енді жан-жакты тақырып таңдаудың орнына күрделі комбинациялар басты орынға шығады. «Прометей», одан кейін жазылған бірқатар туындыларында күрделі ладтар мен өзіндік дыбыс үндестіктері, орын алады.

1915 жылы композитор Петроградта концерт беріп жүрген. Москваға қайтып келген соң қатты ауырып, 14 сәуірде қан ауруынан қаза болады.

Композитор А.Скрябин шығармашылығы көтеріліске дейінгі, кеңестік және шетел музыкасына қатты әсер етті. Көптеген жас композиторлар скрябиндік әдістер мен дыбыс үндестіктерін игере бастады. Оның көркем шығармалары уақыт сынынан мүдірмей өтіп, қазіргі таңда лайықты бағасын алып отыр. Оның философиялық ойлары ұмыт болғанымен, музыкалық туындылары әлем музыкасының алтын қорына енген.

Кеңес музыкасында А.Скрябиннің әсерін А.А.Крейн мен С.Е.Фейнберг шығармашылығынан көруге болады. Композитордың тамаша туындыларын К.Н.Игумнов, Е.А.Бекман-Щербина, Г.Г.Нейгауз, С.Е.Фейнберг, В.В.Софроницкий, С.Т.Рихтер сияқты шебер орындаушылар асқан сүйіспеншілікпен орындады. Жас орындаушылар оның шығармашылығын жаңа қырынан игеріп, орындаушылық дәстүрін жалғастыра түсті.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.