Қазақ халқының музыкалық мәдениеті

Қазан төңкерісіне дейін қазақ музыка мәдениетін зерттеген А.Алекторов, И.Андреев, А.Бимбоэс, А.Кастанье, С. Рыбаков, Г. Потанин, Н. Савичев, А. Эйхгорн сияқты толып жатқан шетел, орыс ориенталистері, кеңес дәуіріндегі А.3атаевич, В.Успенский, В.Беляев, А.Жұбанов, Б.Ерзакович, П.Аравин, Г.Бисенова, А.Темірбекова, С.Күзембаева, Ү.Жұмақова, Б.Қарақұлов, С.Елеманова, А.Мұхамбетова, Қ.Жүзбасов, Алма Құнанбаева тағы да басқа көптеген музыка тарихшыларының қол жеткен табыстары аз емес. Алайда кейбір еңбектерде күйшілік немесе әншілік өнер иелерінің қазақ мәдениетінің тарихындағы орны мен өмірбаяндары басымдау сөз болып, ХІХ-ХХ ғасырлардың төңірегінен ұзап шыға алмай жатқанымыз да байқалып қалады.

Соңғы жылдары қазақ музыкатану ғылымында біршама соны серпіліс байқалады. Оған Б.Ерзакович пен З.Қоспақовтың музыка фольклорының тарихнамасына арналған зерттеулері, халқымыздың дүлдүл өнерпаздары — Жаяу Мұса, Абай, Ақан сері, Қорқыт, Шәкөрім шығармаларына арналған жинақтар, «Қазақ музыкасы» деген атаумен жарық көріп жатқан көп томдық музыкалық антология толық куә. Бұл еңбектер мен жинақтарда халқымыздың ертедегі музыкалық мәдениетіне, жеке шығармалардың ноталық мәтініне, басқа да тарихи мәселелерге ден қойылған.

Солай бола тұрса да зерттеушілеріміз музыкалық мәдениетіміздің көне дәуірлеріне қатысты тарихи мәселелерге жеткілікті түрде көңіл бөлмей келеді. Абай, Жаяу Мұса, Ақан сері, Шәкәрім, Қорқыт әндері мен күйлеріне арналған басылымдардың да кемшіліктер жоқ емес. Мысалы, Ақан сері әндері жинақталған «Маңмаңгер» атты кітапқа көптеген даулы әндер еніп кеткен. «Айттым сәлем, қаламқас» жинағына кәсіби композитор С.Мұхамеджановтың төлтума шығармасына дейін қосылып кеткен. Сол сияқты «Елім-ай» жинағындағы қобыз күйлерін орта ғасырда ғұмыр кешкен Қорқыт бабамыздың төл туындылары ретінде ұсыну да көңілге қона бермейді. Бұл күйлердің Қорқытқа қатысы туралы жинақта бірде-бір дәйекті дәлелдеме келтіріліп, ғылыми тұжырым жасалмаған. Оларды Нышан абыздың қобыз сарындары үлгісіндегі авторлық туындылары ретінде бағалаған дұрыс болар еді. Оны жинаққа енген көптеген күйлердің музыкалық құрылымы, музыкалық-интонациялық және образдық жүйелері, басқа да толып жатқан ерекшеліктері дәлелдеп тұр.

Бүгінгі музыкатанушылар ұлттық музыка өнеріміздің белгілі бір тарихи кезеңінен, яки зерттеу тәсілдерінен әрі аса алмай жатқандай әсер қалдырады. Зерттеулердің мемлекеттік тіл емес, көбіне орыс тілінде жазылатыны тағы бар. Мамандарымыздың көне дәуір жазбаларына, әдеби-тарихи мұраларымызға дендеп бара алмауы бұл саланың өрісін барынша тарылтып отыр. Болмаса көршілес отырған өзбек бауырларымыздың көптеген маңдай алды ғалымдары орта ғасырдағы Әбунасыр әл-Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, аш-Ширази, Дәруіш Әлилердің музыкалық-теориялық еңбектері мен көзқарастарына еркін бойлап, мақам, мақом мәселелерін еркін талдап, жіктеп жатқанда, біздің мамандарымыз XIX ғасырмен шектелуде.

Орта ғасырларда жазылған түрлі трактаттарды айтпағанда, «Оғызнама», «Қорқыт ата кітабы», «Құтты білік», «Махаббатнама», «Кабуснама», «Тотынама» сияқтьі жазба әдебиет нұсқаларында жүрген музыка өнеріне қатысты деректерге, көршілес Қытай елінің ежелгі тарихи жазбаларындағы («Ши цзи») музыкалық трактаттарға, қала берді кешегі «Айқап», «Шолпан», «Терме», «Қазақ», «Жас қайрат», «Жаңа мектеп», «Жаңа әдебиет», «Әйел теңдігі» газет-журналдарындағы сан алуан құнды деректерге ой бөлетін кез әлдеқашан жетті. Олардың беттерінде қазақ музыка өнерінің әр кезеңдегі тарихына қатысты құнды деректер мен мәліметтер аз емес. Бізде тіпті Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде жазылған түрлі мәліметтер де зерттеліп, ғылыми айналымға түсіп отырған жоқ. Мұның басты себебі мен салдарын музыка зерттеушілерін дайындау ісіндегі күні бүгінге дейін орын алып отырған олқылықтардан іздегеніміз жөн.

Рас, ұлттық музыкамыздың түрлі мәселелерін зерттеу ісіне екінші қанаттан келіп, көбіне ғылыми стильде еңбек еткен зерттеушілер де болды. Олардың қатарына көптеген орыс ориенталистерін, сол сияқты Қорқыттың музыкалық мұрасы мен дәстүрін ғылыми арнада зерттеген Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, аспаптық музыкамыздағы күй жанры мен олардың атауларын этимологиялық тұрғыдан зерттеген Қ. Жұбанов, қазақ зиялылары туралы көлемді еңбек жазып қалдырған А. Жұбанов т.б. жатқызуға болады.

Өнер тақырыбына қалам тартып жүрген зерттеушілеріміздің арасынан А.Сейдімбек есімі алғаш ауызға түседі. «Мың бір маржан» атты еңбегінде ғалым қазақтың қара өлеңіне төрт құбыласы тең баға берсе, «Сонар» атты кезекті бөлімінде музыка мәдениетінің тарихи мәселелеріне еркін бойлап, әрбір мәселені толымды түрде әңгімелеуге тырысқан-ды. Күй шежіресіне арнаған көлемді де күрделі еңбегі өз алдына бір төбе. Зерттеушінің ойлары алымды, тосын, тиянақты. Түйген тұжырымдары көз тартып, көңіл аударады.

Ұлттық мәдениетімізді зерттеуде осындай екі бағыт байқалып отырса да, бүгінде қазақ музыкатану ғылымы үлкен әлеуметтік мәнге ие бола алмай келеді. Асылы бізге осы екі арнаның басын біріктіре білетін зерттеушілер аса қымбат. Аталған олқылықтың бірі арнайы тарихи-теориялық білімі бар кәсіби мамандарымыздың ұлттық тілімізден жырақ кетіп, ежелгі әдеби, мәдени һәм тарихи жазба мураларымыздан көз жазып қалуымен байланысты болса, екінші — мәдениет мәселелеріне зейін қоя зерттеп жүрген зерек те зерделі қаламгерлеріміздің өз еңбектерін бір ғана әдеби-ғылыми мақала, очерк теңірегінде қозғауымен ұштасып жатады.

Осы бір олқылық көп жылдар бойы жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарының бағдарламасынан да орын алып келеді. Құрманғазы атындағы Ұлттық консерваториясының музыка тарихы және теориясы бөлімінде қазақтың музыкалық фольклоры бір ғана жанрлық, стильдік тұрғыдан оқытылып жүр. Халқымыздың көне дәуірлердегі қыртысы мол тарихынан қол үзген мамандарымыз мәселені тарихи-танымдық деңгейде қозғай алмай келеді. Қоғам дамуы, оның сан-салалы тарихынан сырт дамитын мәдениет болмаса, халқымыздың музыкалық фольклорын, ән, жыр, күй жанрларының туып, қалыптасу кезеңдерін тарихи негізде зерттеген жөн.

Бізде музыкалық-этимологиялық сала да артта қалуда. Бүгінгі өскелең ғылым «қобыз-ысқышты, домбыра-шертпелі аспап» деген құрғақ қағидамен тұйықтала алмаса керек. Басқа да толып жатқан музыкалық аспаптарымыздың ішкі сырына қаныға түсу үшін бізге сол атаулардың семантикасын анықтап, этимологиясына үңілуге тура келеді. Бір кездері «қобыз» атауын «абыз» сөзінен тудыратын қағиданың бой көрсеткені бар. Асылы, бұл анықтама емес, болжам ғана. Болмаса көрші отырған тағдырлас, тектес халықтар мәдениетіндегі осы тектес музыкалық аспаптарды былай қойғанда (гиджак, қияқ т.б.), қазақтың қылқобыз, месқобыз, нарқобыз, парқобыз, желқобыз, жезқобыз секілді аспаптарының атауын қалайша түсінер едік? Бізде «домбыра» сөзінің этимологиясын да оп-оңай түсіндірушілер кездесіп жүр.

Бұдан көретініміз, кез келген мәдени құбылысты қоғамдық ой-сана, халықтың жанды тарихы, тұрмыстық-этнографиялық ерекшеліктерінен тыс алып зерттеуге болмайды.

Қазақ халқының бай музыкалық фольклорының тарихы әлі жазылмаған. Ұлттық мәдениетіміздің тарихын кейбір зерттеушілер ХVІІІ-ХІХ ғасырлардан бастап жүр. Сонда бұл кезеңге дейін қазақ музыкасының хал-жайы не күйде болған? Оның даму жолдары қандай? Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген түркі тайпаларының өзара жіктеліп, жеке-дара халық ретінде қалыптаса бастаған кезіндегі музыка мәдениетіміздің жай-күйі, одан шығыс музыкасының алатын орны қайсы? — деген мәселелерге дүре тиген емес.

Айта берсек осы сияқты сан алуан өзекті мәселелер бірінен соң бірі тізбектеліп шыға береді. Бүгінгі музыкатану ғылымы бұл мәселелерге толық жауап бере алмай отыр.

Біз ұлттық музыкамыздың тарихы ғана емес, оның теориялық қайнар көздерін де келелі түрде сөз ете алмай келеміз. Бүгінгі қол жеткен табыстарымызға жүгінер болсақ, қазақ даласында Ақан сері, Біржан сал, Мұхит, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Мәди, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Сейтек, Мәмен. Дина, Байсерке, Ықылас, Сүгір секілді толып жатқан әнші-күйшілер болған да, музыка теориясына қатысты ой-сана дамымаған болып шығады. Өйткені бұл мәселеге арналған ғылыми еңбектер өте тапшы. Кезінде ұлттық мәдениетіміздің осындай халін біле тұра мәселені одан әрі шиеленістіре беруге құмар кейбір баспа (мысалы, «Өнер») басшыларының әуелеп сөйлегенін көргенде еріксіз қынжылғанымыз да бар. Бұл мәселеде өз қызметіне өзі риза болып жүрген сапырма сөз сабаздарынан гөрі нақты іс қажеттірек. Мұны әркім-ақ түсініп қалды.

Қай кезде болсын өз сорпасында қайнаған мәдениет пен ғылымның өрісі кең болмайды. Мысалы, өзбек халқының музыкалық фольклортануы кеш ілгері кеткен. Ф.Кароматов, А.Джумаев, О.Матякубов, П. Раджабов, А, Сагадеев есімдері мен еңбектері әлемдік деңгейге көтеріліп отыр. Бұл ғалымдар тарихи жазба деректерге көбірек көңіл қойып, өз халқының алтын тамырларын аршып алуда. Мұны өздеріне борыш санаған зерттеушілер іске жұмыла кірісуде. Ал біз болсақ өз топырағымызда туған Әбунәсір әл-Фарабидің музыкалық мұрасын да толық игеріп болғанымыз жоқ. С.Даукеева еңбегін айтпасақ, күрделі тарихи-мәдени мәселелерімен жүйелі түрде айналысып жатқан ғылыми мекемелер де, жеке зерттеушілер де бой көрсете бермейді.

Қазақ музыкасы ХVIII-ХІХ ғасырлардан басталмайды, оның тамыры өте тереңде. Бұл мәселелерді ғылыми арнаға қойып зерттеу үшін өз халқымыздың көне дәуірлердегі тарихын, түрлі тарихи-этникалық қозғалыстар мен мәдени байланыстарды жетік білуіміз шарт. Сонымен бірге Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген көшпелі тайпалардың музыкалық-эстетикалық ойларына қаныға түсуіміз қажет. Оларға ортақ көне мәдениет жазбаларын, орта ғасыр ғұламаларының музыка теориясына қатысты трактаттарындағы ұлттық музыкамыздың ежелгі дәуіріне қатысы зор деректерді сұрыптап, зерттеуіміз керек. Бұл сапада аздап атқарылған жұмыстар бар, бірақ әлі де жетімсіз.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.