Қазақстандықтардың ұлы отан соғысына қатысуы сабақ жоспары

Сабақтың мақсаты: — соғыс жылдарында экономикада болған өзгерiстер туралы; соғыстың шығу себебiн, сипатын түсiндiру; — Мәскеуде, Ленинградта және басқа майдандарда соғысқан жауынгерлердiң және төл еңбеккерлерiнiң жасаған жаппай ерлiктерiн көрсету; — оқушыларды отансүйгiштiкке, елiн, жерiн, халқын сүюге, яғни патриотизмге тәрбиелеу. Сабақтың типi: топқа бөлу және кинодан үзiндiлер көрсету.

Сабақтың әдiсi: пiкiрсайыс әдiсi. Көрнекi құралдар: “ОтанАна шақырады” плакат. Ұлы Отан соғысы жылдарында ерлiгiмен елге танылған Кеңес 62 Одағының батырлары — И. Панфилов, Б. Момышұлы, М. Ғабдуллин, Т. Тоқтаров, Ә. Молдағұлова, М. Мәметованың суреттерi iлiнедi. Буклет — Т. Бигелдинов, С. Луганский, И. Павлов, Л. Беда, С. Баймағамбетов, Н. Әбдiров, I. Айтықов, С. Нұрмағамбетов, т.б… Карта, сөзжұмбақ, кестесызба, “Мәскеу түбiндегi шайқас” диафильмi, Юрий Левитанның дауысы жазылған магнитофон таспасы. Қосымша әдебиеттер: Т. Ахтанов. “Қањарлы күндер”; Б. Момышұлы. “Артымызда Мәскеу”, “Генерал Панфилов”; Ә. Нұршайықов. “Ақиқат пен аңыз”.

Сабақтың барысы. Пiкiрталас сабағының тақырыптары екiүш апта бұрын оқушыларға әзiрленуге берiледi. Топқа бөлуге де болады. Әр топтағылар өз пiкiрлерiн айтады. Бiрiншi топ: “Барбаросса” жоспарын жасаған кезде фашистiк Германияның билеушiлерi КСРОны көп ұлттың жасанды және тұрақсыз бiрлестiгi, өзiнше бiр iшкi бiрлiктен жұрдай этникалық конгломерат деп қарастырды. Фашистер Ғылымизерттеу институты деп аталған “Арбайтегемайншафт Түркiстан” атты жоғары барлау мектебiн құрып, болашақтағы “Үлкен Түркiстан” картасын әзiрледi. Оған Қазақстан, Әзiрбайжан, Солтүстiк Кавказ, Қырым, Шыңжаң, Ауғанстанның бiр бөлiгi енгiзiлдi. Қуыршақ мемлекет құру экономикалық және саяси мақсат көздеуден туындады. Экономикалық тұрғыдан бұл өңiрде ұлы герман империясы үшiн қуатты шикiзат және қосымша азықтүлiк базасын құру белгiлендi. Кеңес елiн отарға айналдыру, ал оның халықтарын құлдықта ұстау гитлершiлердiң дүниежүзiне үстемдiк орнату жолындағы басты нысаналарының бiрi болды. Фашистiк идеологтер кеңес адамдарын саяси және нәсiлдiк тұрғыдан аяусыз қырыпжоюдың кең көлемдi бағдарламасын әзiрледi”.

Екiншi топ: “Кеңес Одағы аса қауiптi жауға қарсы аттанды. Жалпыға бiрдей мiндеттi әскери iске үйрету өрiстетiлдi. Республикада екi миллионнан астам адам әскери даярлықтан өттi. Әрбiр бесiншi қазақстандық майданға аттанды. Құрылған бөлiмдер мен құрамалар құрамы жағынан көпұлтты болды. Тылда командалық кадрлар даярлау жоғары қарқынмен жүргiзiлдi: негiзiнен, жау уақытша басып алған аудандар мен майданға жақын өңiрлерден көшiрiлiп әкелiнген 27 әскери оқу орны соғыс жылдары iшiнде 16 мың офицер даярлап шығарды”. 63 Республика экономикасын соғыс жағдайына лайықтап қайта құру жүзеге асырылды. Жаңа кәсiпорындардың, Қарағанды шахталарының, Жездi, Шығыс Қоңырат, Мырғалымсай, Найзатас кенiштерiнiң, бiрқатар байыту фабрикаларының, Ақтөбе ферроқорытпа зауытының, Текелi және өскемен қорғасынмырыш комбинаттарының құрылысы жедел қарқынмен жүргiзiлдi.

Майданға жақын өңiрлерден өнеркәсiп орындарын елдiң шығыс аудандарына көшiру жүзеге асырылды. Үшiншi топ: “Қатал соғыс жағдайында бұқараның еңбек және шығармашылық белсендiлiгi артты. Қорғаныс қорын жасау бүкiлхалықтық iске айналды. Олар: “Екi, үш адам үшiн жұмыс iстейiк! Еңбек майданының жауынгерi майдандағы армияның жауынгерiнен кем түспеуге тиiс”, — деген ұранмен еңбек еттi. Социалистiк жарыс барысында республикада мыңшылдар қозғалысы пайда болды. Оның бастаушысы көпзабойлы және көпқабатты озат бұрғылау әдiсiн республикада алғашқы болып қолданған атақты бұрғылаушы Георгий Хайдин болды. Ол күндерде жұмысшылар ұжымдарының жасампаздық iзденiстерiнiң сипаты мен мәнi жұмыс күшiн және материалдық байлықтарды мейлiнше аз жұмсай отырып, көп, жақсы, сапалы өнiм беру керек болатын”. Төртiншi топ: “Жұмылдыру, көшiру және халық шаруашылық тасымал iсiн қамтамасыз ете отырып, темiржолшылар қауырт жұмыс iстедi. Қазақстан КСРОның негiзгi әскериөнеркәсiп базаларының бiрiне айналды. Ол 1942 жылы жалпы Одақта балқытылған қорғасынның 85өын, молибденнiң 60өын, 1 млн тға жуық жоғары сапалы мұнай бердi”.

Бесiншi топ: “Ауыл шаруашылығын қайта құру мiндетi де онша оңай болған жоқ. 1942 жылы Қазақ КСРiнiң егiс көлемi 1941 жылмен салыстырғанда 842 мың гаға көбейiп, жалпы КСРО бойынша егiс көлемiнiң 30өын құрады. Күздiк дәндi дақылдар, тары, қызылша егiсi артты. Соғыс кезiнде Қазақ КСРi КСРОның аса iрi малшаруашылық базасына айналды. Ұжымшар мүшелерi мемлекеттiк мәнi бар мiндеттердi құлшыныспен орындап, түсiнушiлiктiң үлгiсiн танытты. Ш. Берсиевтiң, Ы. Жақаевтың, Ким Ман Самның, А. Дацкованың, С. Оңғарбаеваның еңбектегi даңқы бүкiл елге тарады”. 64 “Қатал уақытта Кеңес елi мен Қызыл Армия азықтан тапшылық көрген жоқ, — деп жазды “Правда” газетi. Бұған Сiбiр мен Қазақстан ұжымшарлары, партия мен кеңес ұйымдары көп еңбек сiңiрдi”. Алтыншы топ: Отан соғысының алғашқы күндерiнен бастапақ қатарында мыңдаған қазақстандықтар шайқасқан кеңес жауынгерлерi барлық майданда фашистiк басқыншыларға қарсы кескiлескен ұрыс жүргiздi. Қамалды қорғаушылар: В. Фурсов, Қ. Тұрдыев, А. Наганов, Ш. Шолтыров, т.б. Брест қамалында теңдесi жоқ ерлiк көрсеткендiгi туралы айтылып, суреттерi көрсетiледi. Ұзақ жылдар соғыстың алғашқы күндерiнде бiрiншi таран жасап, жанған ұшағын жау тобына түсiрген авиация капитаны Николай Гастелло деп саналып келгенi белгiлi. Әйтсе де зерттеушiлер мұндай ерлiктi алғаш жасаған А. Масловтың экипажы екендiгiн дәлелдедi. Оның құрамында жерлесiмiз Бақтыораз Бейсекбаев бар едi. А. Маслов экипажының мүшелерi Ресейдiң батыры атағын алды. 1998 жылы Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың үкiмiмен Б. Бейсекбаевқа “Халық Қањарманы” атағы берiлдi”.

Жетiншi топ: “Майдан даласында ұрыс салған мыңдаған қазақстандықтар отаншылдық пен ерлiктiң үлгiсiн көрсеттi. Дивизия комиссары, Оңтүстiкбатыс майдан Әскери Кеңесiнiң мүшесi, Ертiс өңiрiнiң даңқты перзентi Е.П. Рыков Полтава облысының Шумейково тоғайында болған ұрыста ерлiкпен қаза тапты. Кеңес қарулы күштерi орасан зор қиыншылықтарды жеңе отырып, күшi басым жауға төтеп бердi”. Мәскеу түбiнде 316атқыштар дивизиясының жауынгерлерi жауға қарсы батыл да ерлiкпен шайқасты. Қарашаның 18iнде дивизия командирi, ержүрек генерал Панфилов қаза тапты. Жауынгерлер оның есiмiн қастерлеп, өздерiнiң дивизиясын мақтанышпен “панфиловшылар” деп атады. Мәскеу үшiн шайқаста И.В. Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкi мен аға лейтенант Бауыржан Момышұлы басқарған батальонның жауынгерлерi ерекше табандылық пен қањармандық көрсеттi.

Дивизия жаудың төрт есе басым күштерiне қарсы кескiлескен ұрыстар жүргiздi. Мәскеу түбiндегi шайқаста көрсеткен ерлiгi үшiн 316атқыштар дивизиясы 8гвардиялық дивизия болып қайта 65 құрылып, “Қызыл Ту” орденiмен марапатталды. Жауынгерлердiң өтiнiшi бойынша дивизия даңқты командирiнiң атымен аталатын болды. 1942 жылғы қаңтарақпан айларында Старая Русьтен Холмға дейiнгi жорықтағы батыл да шебер қимылдары үшiн дивизияға Ленин орденi, жауды шығыс және орталық Латвиядан қуып шығуға белсене қатысқаны үшiн құрметтi “Ригалық” атағы берiлдi, ал Риганы азат етуге жәрдемдескенi үшiн оған 2дәрежелi Суворов орденi тапсырылды. Ерлiк туралы нақыл сөздер қабырға газеттерiне қыстырылды. Музыка ойналды. Жүргiзушi көпшiлiк алдына шығады. 1жүргiзушi: “ОтанАна жылағанда шерленiп, Табжылмастан төгедi екен жерге бұлт. “Қара бұлтты қақ жарайық”, — дедi де, Қолдарына қару алды ерленiп”. 2жүргiзушi: “Қазақстандықтар осы соғысқа қатысып, майданда жаппай ерлiк көрсеттi. 518 қазақстандық “Кеңес Одағының Батыры” атағын алды. Соның 97сi қазақ. 1999 жылы 11 желтоқсанда Б.Момышұлына (қайтыс болған соң) “Кеңес Одағының Батыры” атағы берiлдi. Мыңдаған қазақстандықтар Кеңес өкiметiнiң орден, медальдарымен марапатталды. Жеңiске жету жолы қиын болды. Фашистiк Германияны жеңген күн тарихтағы ең әйгiлi күндердiң бiрi ретiнде адамзаттың есiнде сақталатын болады”. Осы сәтте магнитофон iске қосылады. Кеңес ақпарат бюросы: “Қымбатты бауырлар! 1941 жылғы 22 маусымда фашистiк Германия хабарламастан Отанымызға шабуыл жасады. Олар бiздi бостандығымыздан айырып, жерiмiздi таптамақ.

Бiрақ олай болмақ емес! Бiз жеңемiз, әдiлет әрқашан жеңбек! Фашистерге өлiм келсiн!” — деп хабарлады. Осы кезде “Қасиеттi соғыс” әнi орындалып, көрiнiс әскери комиссариат алдына қарай ауысады. Ағылған халық, бәрi Отан үшiн жауға қарсы күреске жiберуiн сұрауда. Кәрi де, жас та, қыздар да, аналар да, әскерге iлiккен жастарды шығарып салуда.

1 жүргiзушi: “Соғыс — қиратушы күш, барды жоқ ететiн апат. Қасiреттi соғыста 70 млн адам құрбан болды, соның 66 20 млны Кеңес Одағының азаматтары, ал оның iшiнде 350 мыңы қазақ болатын”.

2 жүргiзушi: “Сен құрметте оны! Түсiндiң бе, қарағым? Ол ақшаға сатқан жоқ Тiзеден кесiп аяғын. Ерiккеннен ұстап жүрген жоқ Қолындағы ұзын таяғын. Денесiн оқ паршаласа да Ел намысын қорғап қалды. Сен құрметте оны! Түсiндiң бе, қарағым? Сенiң келешегiң үшiн бердi ол, Азаттық жолында аяғын”. 1жүргiзушi: “Айырылдың қанша бауыр, қанша достан? Жүремiз бе бiз оларды аңсамастан? Жалғайтын ерлiк жолын ұрпақтарға, Мирас қой солар жайлы қалса дастан”. Сабаққа қатысып отырған Ұлы Отан соғысының ардагерi, ұшқыш Дәмелi Жүнiсқызы сөз алды. Ол өзiнiң басынан кешкен аса қиын да қызықты оқиғаларын айтып, өзi жазған “Ұшқыш қыздар” атты естелiк кiтабын (мемуарлық) оқушыларға сыйға тартты. 2жүргiзушi: “Иә, бұл жеңiс оңайлықпен келген жоқ! Әди Шәрiпов, Қасым Қайсенов, Жұмағали Саин, Талғат Бигелдинов, Рақымжан Қошқарбаев сияқты есiмдерi аңызға айналған ағаларымыз бен әкелерiмiздi, апаларымыздың есiмдерi тарих бетiне “Батыр” деп жазып қалдырылды”.

1 жүргiзушi: “Құрметтi, аналар, әкелер, оқушылар, сол ағалардың рухына бас иiп, 1 минут еске алайық”. 1 минут еске алдық. 2жүргiзушi: “Жеңiс туын алғашқы боп қадаған әкелер ерлiгiн мақтана, шаттана, мерейлене жалғастырайық”. 1жүргiзушi: “8 мамырда Берлинде фашистiк Германия жеңiлгенiн мойындады”. 2жүргiзушi: “1945 жылғы 9 мамыр. Мың зеңбiректен 30 дүркiн отшашу берiлдi. Мiне, Жеңiс күнi осылай келдi”. 67 Сегiзiншi топ: “Мәлiк Ғабдуллин басқарған автоматшылар тобы жау танкiлерiн жойып, өз бөлiмшелерiн қоршаудан алып шықты. Немiс фашистерiне қарсы ұрыстарда көрсеткен жауынгерлiк ерлiгi үшiн Ғабдуллинге Кеңес Одағының Батыры атағы берiлдi”. Қазақстандық әскери құрамалардың үштен бiрi Ленинград түбiнде соғысты. Балтық флотында бiр ғана “Киров” қызыл тулы крейсерiнде 156 қазақстандықтар жауынгерлiк сапта тұрды. Ленинград үшiн шайқастардың ауыр күндерiнде Сұлтан Баймағамбетов жаудың арнайы салған қорғаныс ұясының оқ жаудырып тұрған аузына кеудесiн тосып, қаза тапты. Сол үшiн оған қаза тапқаннан кейiн Кеңес Одағының Батыры атағы берiлдi. Ораниенбаум алғы шебiнде 48атқыштар дивизиясының атақты мергенi Дүйсенбай Шыныбеков те шайқасты. 1941 жылғы қыркүйектiң ауыр күндерiнде қазақтың халық ақыны Жамбыл ленинградтықтарға “Ленинградтық өренiм!” деген жырын арнап, көпұлтты елiмiздiң бүкiл еңбекшiлерiнiң ойпiкiрiн, сезiмi мен алаңдаушылығын бiлдiрдi… Мұғалiмнiң қорытынды сөзi: “1418 күнге созылған Ұлы Отан соғысында жеңiп шығуымыздың себептерiнiң бiрi тыл жұмысындағы еңбеккерлердiң ерен еңбегiнiң нәтижесi едi. Егiншiлiк пен мал шаруашылығы шеберлерiнiң қатары өстi. Бүкiлхалықтық “Жеңiс қоры” құрылып, оған республиканың барлық кәсiпорындарынан озат жұмысшылар өз үлестерiн қосып жатты. 1944-1945 жылдары жаңа өнеркәсiп объектiлерi: Текелi қорғасынмырыш комбинатының алғашқы кезегi, Белоусов байыту фабрикасы, Ақмола ауыл шаруашылығы машиналары зауыты пайдалануға берiлдi. Қайта өңдеу металлургия зауыты өнiм беретiн кәсiпорындар қатарына қосылды”.