Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселелері
Халықаралық сауданың өсіп келе жатқан маңызы XIX ғасырдың өзінде индустриялды елдерді кедендік баждар меселелері бойынша шектелген кооперацияларды халықаралық деңгейде қолдауға мәжбүр етті. 1929 жылы болған ғаламдық экономикалық дағдарыс және жеке дамыған елдерде ішкі нарықты шетел импортынан жоғары кеден баждарымен тікелей қорғау жолымен оны жеңу әрекеттері, сыртқы сауданың барлық өсіп келе жатқан көлемдерінде оның танылған халықаралық-құқықтық шеңберлерде институционализациясы мен ұлтүстілік реттелуі қажет екендігін көрсетті. Сыртқы сауда либерализациясы талаптарының экономикалық іргетасы болып, XIX ғасырдың басында Давид Рикардомен құрастырылған экономикалық салыстырмалы артықшылықтар теориясы қызмет етті.
Халықаралық сауданы реттеуге негізделген халықаралық ұйымды құру идеясы Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейін пайда болған. Негізінен АҚШ пен Ұлыбританияның күш салуларымен 1944 жылы Бреттон Вудстағы конференцияда Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) мен Халықаралық қайта құру және даму банкінің (ХҚДБ) негізі қаланды. Аталған ұйымдармен қатар жаңа экономикалық тәртіптің үшінші тірегі Халықаралық сауда ұйымын құру болжанған болатын. Ол үшін 1946 жылы Гаванада тарифтерді төмендету туралы халықаралық келісімнің материалдық-құқықтық шеңберлерін жасап шығару, қызығушылық танытып отырған елдерге осы ұйымның жарғысын ұсыну, елден елге тауарлар тасымалы жолында кедендік ауыртпалықты төмендету және сыртқы сауданы жеңілдету мәселелерінде байланыстырушы рөлді өзіне алуы керек болған сауда және жұмысбастылық туралы конференция шақыртылды. 1947 жылдың қазан айында алғашында жаңа халықаралық сауда ұйымының шеңберінде тегіс қамтитын келісімшарттың тек бөлімі ретінде қарастырылған Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімге (ГАТТ) қол қойылды. Уақытша қарастырылатын бұл келісім 1948 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. КСРО ХВҚ мен ХҚДБ қатысушысы болудан бас тартқандықтан Гаван конференциясына қатысуға шақырылмады. Кеңес үкіметі АҚШ-ның бұл ұйымдардағы болған үлкен ықпалы және идеологиялық блоктар арасында қарама-қарсылықтың басталуы бұл ұйымдар шеңберінде қажетті мөлшерде КСРО-ның мүдделерін ескеруге мүмкіндік бермейді деп қауіптенді.
Бірақ, Құрама Штаттар ГАТТ және ХСҰ ұйымының басты қозғаушы күші болғанына қарамастан АҚШ конгресі аяқ астынан ХСҰ жарғысын ратификациялаудан бас тартты, алғашқы уақытша келісім ХСҰ болуы керек болған ешқандай ұйымдастырушылық құрылымсыз әрекет етуді жалғастыра берді.
Содан кейінгі жылдары ГАТТ алғашқы ойластырылғанынан қысқартылған түрдің өзінде айтарлықтай тиімді жүйе болып шықты. Оның шеңберінде орташа кедендік баж қырығыншы жылдардың ортасында келісімге қол қою сәтіне 40%-дан тоқсаныншы жылдардың ортасында 4%- ға дейін төмендеді. Шекара сыртынан шеттен өнімдерді әкелуге тікелей кеден баждарын және жасырын, тарифтік емес шектеулерді төмендету мақсатында ГАТТ шеңберінде қатысушы елдер арасында жүйелі түрде келісімшарттар раунды өткізіліп отырды. 1986 жылдан 1994 жылға дейін жалғасқан келіссөздердің Уругвай раунды ең сәттісі болды. Ұзақ келіссөздер нәтижесінде 1994 жылы Марракеште ДСҰ құру туралы келісімге қол қойылды. Ол 1995 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Қатысушы елдер бұл ұйым шеңберінде тауарлар саудасын ғана реттеп қоймай, қызметтер саудасын да реттеу туралы келісімге қол жеткізеді. Бұл постиндустриалдық қоғамда қызметтер маңызының өсуімен және олардың халықаралық саудада өсіп келе жатқан үлесіне (XXI ғасыр басына – жуықтап 20%) байланысты сыртқы сауданың осы саласын реттейтін Қызметтер саудасы туралы бас келісімнің (GATS) қабылдануымен байланысты болды. Сондай-ақ Марракештік келісім шеңберінде зияткерлік қызмет нәтижелеріне құқықтардың сауда мәселелерін реттейтін және ДСҰ-ның құқықтық іргетасының ажыратылмайтын бөлігі болып табылатын Зияткерлік меншік құқығының сауда аспектілері бойынша келісім (TRIPs) қабылданды.
Осылайша, халықаралық сауда ұйымын құрудың сәтсіз әрекеттерінен кейін және сыртқы сауда мәселелерін реттейтін ГАТТ уақытша конструкциясының өмір сүрумен жуықтап 50 жыл өтісімен 1995 жылдың 1 қаңтарынан бастап ДСҰ өз жұмысына кірісе бастады [1]. Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ; ағыл. World Trade Organization — WTO) — халықаралық сауда ережелерін либерализм принциптеріне қарай реттейтін халықаралық экономикалық ұйым. ДСҰ негізінен өз саласы бойынша нақты заң шығаратын және институционалдық халықаралық сауда-экономикалық жүйе негізін ұсынатын, көп жақты келісу механизмі және сауда сферасындағы тауарларымен және қызметтерінің оған кіруші мемлекеттердің жөнге салу саясатын реттеудің, стандарттық сыртқы саудалық құжатнама өңдеулері мен саудалардағы таласты реттеуші рөлін атқаратын ұйым. Алғашқы кезеңде ДСҰ-ға 77 мемлекет кірсе [2], 2011жылдың соңғы мәліметі бойынша оған 153 ел мүше болды. Бұрынғы кеңестік елдерден оның қатарында Литва, Латвия, Эстония, Грузия, Армения, Молдова, Қырғызстан, Украина бар. 2011 жылдың соңына қарай Вуанату, Ресей, Самоа және Черногория елдерінің ДСҰ-на кіруі туралы хаттамаға қол қойылған болатын. Енді бұл елдер ұйымға кіру үрдісін аяқтау үшін ДСҰ-мен жасалған келісімдерді ұлттық деңгейде ратификациялағаннан кейін, 2012 жылы ұйымға мүше елдер саны 157 – ні құрамақ [3].
Қазақстанның ДСҰ-на кіруі – бұл республика саясатының сыртқы және ішкі экономикалық маңызды факторларының бірі. Әлемдік экономикадағы Қазақстанның бәсекелестік позицияларын нығайтуы негізінен оның дүниежүзілік сауда ұйымына кіруімен анықталады. Қазақстанның ДСҰ-на кіру процесі 1996 жылғы 26 қаңтарда ДСҰ Хатшылығына Қазақстанның ДСҰ-на кіру туралы ресми өтінішін беруден басталды. 1996 жылдың ақпан айында Қазақстанға ДСҰ-ғы бақылаушы-ел мәртебесі берілген. Осы кездері Қазақстанның ДСҰ-на кіру бойынша Жұмыс тобы құрылды. ДСҰ-на кіруде республиканың шарттары мен міндеттемелерін талқылауға тілек білдірген Қазақстанның барлық негізгі сауда серіктестері Жұмыс тобына кірді. Жұмыс тобының төрағасы БҰҰ-ның бөліміндегі және Женевадағы басқа халықаралық ұйымдардағы Финляндияның тұрақты өкілі, елшісі Веса Химанен болды.
Кедендік-тарифтік саясатын жетілдіру, Қазақстанның ДСҰ-на кіру, сонымен қатар екі жақты және көп жақты сауда келіссөздері барысында жасалатын оның жеке келісімдеріне шарттары мен кезеңдерін енгізе отырып, экономикалық саясаттың нақты мәселелері бойынша келісілген келіссөз ұстанымын әзірлеу мақсатында республикамызда 1996 жылы ДСҰ-на кіру мәселелері бойынша Ведомствоаралық комиссия құрылды. Кейін ол ҚР-ның сауда саясаты және халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу мәселелері бойынша Ведомствоаралық комиссиясына өзгертілді. 1996 жылдан бастап 2003 жылға дейінгі кезең бойынша ДСҰ Хатшылығына ДСҰ кіру шарттарына сәйкес ақпараттық материалдар мен міндетті құжаттардың үлкен көлемі жіберілді. 2003 жылы Қазақстанның ДСҰ-на кіру процесінің ақпараттық кезеңін аяқтады және Жұмыс тобының мүше – елдерімен ДСҰ мүшелігінің шарттарын анықтау бойынша келіссөз процесінің белсенді кезеңіне кірді.
Осымен бірге Қазақстанның ДСҰ кіру процесінің маңызды сәті Қазақстанның ДСҰ-на кіруі бойынша Жұмыс тобы Баяндамасы жобасын әзірлеу және оны кейін қарастыру болып табылады. Себебі Жұмыс тобының Баяндамасы (ЖТБ) жобасы Қазақстанның барлық келіссөздерідің нәтижелері бойынша құқықтары мен міндеттемелерін көрсететін негізгі құжаты болып табылады. ЖТБ жобасы саудалық-экономикалық режимін сипаттайтын және ДСҰ мүшелік шеңберінде елдің міндеттемелерін бекітетін негізгі құжат. Көрсетілген жұмыс тобына ДСҰ барлық мүдделі мүшелері кіреді. Қазақстанда қазіргі таңда тауарлар мен қызметтер нарығына ену бойынша екі жақты келіссөздер аяқталған. Тек Аргентина және Сауд Арабиясымен ғана келіссөздер 2012 жылдың басында аяқталады деп жоспарлануда [4]. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 2012 жылғы халыққа жолдауында 2012 жылы Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі бойынша келіссөздер аяқталуы тиіс екендігін және бұл біздің экономикадағы инвестициялық тартымдылығымызды арттыра түсетіндігін атап көрсетті [5]. Бұл арқылы мемлекет басшысы Қазақстанның ДСҰ-на тез арада кіруі ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеттілігінің жоғарылауының қажетті шарты және біздің еліміздің тұрақты даму траекторияларын бекітудегі республикалық стратегиялық мақсаттарының бірі екендігін айқын сездіреді.
ДСҰ сияқты халықаралық беделді ұйымға мүше болу біздер үшін ол алдағы уақытта ел экономикасына қалайша әсер ететіндігіне қатысты терең зерттеулер мен сараптамалар жүргізуді қажет етеді. Осы тұрғыдан салыстырмалы түрде ұйымға мүше болудың артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыратын болсақ, келесіні байқауға болады: Қазақстанның ДСҰ-на кіруінің артықшылықтары: 1.Басқа елдердің төмен және үнемі төмендеп отыратын тарифтері жағдайында сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру мүмкіндігі; 2.Халықаралық саудадағы тең құқылық, ДСҰ-ның қатысушы елдері сауданы жүзеге асыратын сондай жеңілдіктері мен ережелері; 3.Басқа қатысушы елдердің болжалды іс-әрекеттері және әлемдік нарықтарға ұлттық өндірушілердің өсіп келе жатқан кіру мүмкіндіктері негізінде ұзақ мерзімді келешекке сауда стратегиясын жасау және сыртқы сауда дамуын болжау мүмкіндігі; 4.Республика ДСҰ-на кіргеннен кейін оған халықаралық ұйымның мүше елдері тарапынан ең көп жеңілдік жасау режимі таралады; 5.Халықаралық сауданың халықаралық танылған қағидалары мен ережелері негізінде дау- дамайларды реттеу; 6.Әртүрлі мемлекеттермен үнемі екі жақты сауда-экономикалық қатынастарды орнату қажеттілігін шығару, бұның негізінде маңызды қаржы қаражаттарын үнемдеу; 7.Абсолютті мағыналарында әлемдік кіріс өсімі сәйкес келетін болатындықтан сауда өсімі артады, ал дамушы елдер үшін сауда өсімінің қарқыны жалпы халықаралық сауданың орташа өсу қарқынынан 50%-ға асып түседі.
Қазақстанның ДСҰ-на кіруінің кемшіліктері: 1.Ішкі нарықтарға басқа елдерден тауарлар мен қызметтерге рұқсат ашуы бойынша міндеттемелерді қабылдауы; 2.Адал емес бәсекелестіктен қорғау мәселесі; 3.Импорттық тауарларға қатысты басқа мемлекеттер тарапынан антидемпингтік және өтемақылық (компенсациялық) баждарды кеңінен қолдану мүмкіндігі; 4.Халықаралық нарықта сұранысқа ие бола алмайтын отандық өнімнің төмен бәсекеге қабілеттілігінде көрініс табатын сауда дискриминациясы; 5.Шетелден халық тұтынатын азық-түлік, тауарлар және қызметтердің импорты тасқынына байланысты елде инфляция деңгейінің өсіміне алып келетін баға индексінің көтерілу мүмкіндігі; 6.Тез арада табыс алу үшін алғашқы уақытта шикізат және жартылай фабрикаттар экспорты артықшылықты дамуға ие болуы; 7.Тауарлардың ішкі нарығын қорғау үшін кедендік-тарифтік реттеудің шектелген мүмкіндіктері және қызметтер нарығын қорғау бойынша іс-шаралардың практикалық тұрғыда жоқтығы. Аталып өткен артықшылықтар мен кемшіліктерді ескере отырып, біз Қазақстанның ДСҰ-на мүше болуының барлық оң және теріс салдарын нақтылап сараптап, қорғау бойынша алдын алу шараларын дайындап, маңызды аргументтерді қоя отырып келіссөздер барысында өз ұстанымдарымызда тұра білуіміз қажет.
Қортытындылай келе, қазіргі жаҒандану заманында ешбір ел өз шекарасы аумағында басқалардан оқшауланып, тұйық өмір сүре алмайды. Бұл тараптан ДСҰ Қазақстанды әлем экономикасына апаратын жол деп қарастыруға да болады. ЖаҒандық бәсекелестікке кім қабілетті, алдағы уақытта сол елдің жолы болады. ДСҰ-на мүше болу сыртқы сауда айналымын ұлғайтуда қазақстандық кәсіпкерлер үшін зор мүмкіндік әрі үлкен сын болмақ.