Қазақстанның теңіз кен өндіру жобалары

Қазақстанның мұнай саласы ғасырлық тарихқа ие. Өткен жүз жылдақ ішінде мұнайды игеру тек құрғақта ғана жүргізілген. XXI ғасырдан Қазақстанның отын-энергетикалық тарихында теңіз кен орындарын өте жылдам қарқынмен игеру уақыты басталды. Теңізде кен орындарын игеру мамандардың бағалауы бойынша, көмірсутекті шикізаттың өсуін қамтамасыз етеді. Қазақстан секторының Каспий теңізінің көмірсутектерінің мүмкін болатын қорлары шартты отынның 13 млрд. тоннасына бағаланады. Жалпы əлемдік мəнге ие жағдайлардың бірі ретінде мұнда Қашаған кен орнының ашылуы болды. Қорлардың айтарлықтай өсуін Қазақстанға тиесілі Құрманғазы құрылымы қамтамасыз етуі мүмкін, ол Каспидің Ресеймен шекаралас ауданында орналасқан. «Құрманғазы» жобасын жүзеге асыру үшін «ҚазМұнайГаз» жəне «Ростнефть» компаниялары негізінде жуық арада консорциумы жұмыс жасайды. Каспий жəне Арал теңіздерінің шельфтерінде көптеген перспективалы кен орындарының ашылуы жəне жəне жалғасып жатқан геологиялық зерттеулер жаңа кен орындарының ашылуына себепкер болуда, олар Қазақстанның қуаты мен деңгейін əлемнің мұнай державаларының бірі ретінде күшейтеді.

Қазақстанның ішкі теңіздерінің шельфтерінде масштабты геологиялық зерттеулер 1993 жылы Солтүстік Каспийде геологиялық қадағалау жұмыстарын жүргізу үшін Консорциум туралы Келісімге қол қоюдан басталған. Халықаралық консорциум құрамына Agip, BritishGas, British Petroleum, Statoil, Mobil, Shell жəне Total компаниялары енді. Консорциумның операторы ретінде арнайы жасалған «Қазақстанкаспийшельф» мемлекеттік компаниясы болды. 19941997 жылдары аралығында көлемі шамамен, 26,18 мың км2 болатын теңіз сейсмикалық қадағалау жұмыстары жүргізілген. Шамамен, 100 мың км2 ауданда 96 құрылым локализацияланған, ірі құрылымдардан Солтүстік Каспий туралы жаңа деректер алынған.

Жаңа геологиялық қадағалау деректері негізінде көмірсутектерді игеруді геологиялық оқудың блоктарының картасы жасалған жəне бекітілген, сонымен қатар бірінші кезекте қадағалау үшін он төрт блоктар ерекшеленген. Консорциумның шетелдік қатысушылары бұрғылау үшін екі ауданды таңдады. Олардың біріншісіне: Қашаған, Қайраң жəне Ақтоты құрылымдары жатады. Екіншісі, Қалқамас теңіз түсінігін толығымен қамтиды. Осы екі аудандардағы жұмыс қазіргі кезде AgipKCO халықаралық консорциумы жүзеге асырып жатқан Солтүстік Каспий жобасына біріктірілген. Құрманғазы құрылымының ірі бөлігін жабатын үшінші блоктар тобында акваторияда қадағалауды жалғастыру құқығына ие «Қазақстанкаспийшельф» ААҚ Ұлттық компаниясы ие. Қазіргі уақытта Құрманғазы құрылымында жұмыс істеуге паритет негізінде қазақстандық-ресейлік консорциумін құруға келісімшарты жасалды

Солтүстік Каспий жобасы (Қашаған)

2002 жылдың шілде айында «Қазмұнайгаз» ҰК жəне Agip KCO халықаралық консорциумы Каспий теңізінде Қашаған кен орнында мұнайды коммерциялық игеру туралы келісімге қол қойылды. Қашағанда алынатын мұнай қорлары 7-9 млрд баррельге бағаланады. Зерттеулерге сəйкес мұнайдың жалпы геологиялық қорлары 38 млрд баррельді құрайды.

Қазақстандағы ең ірі Қашаған кен орнын ашу əлемдік маңызы бар оқиғаға айналды. Батыс мамандарының пікірлері бойынша, бұл жаңалық соңғы он жыл ішінде əлемдегі ең маңызды ашылу деп есептелінді. Өлшемдері бойынша, Қашаған АҚШ-тағы Прудо Бэй кен орнымен тең келеді, ол 1969 жылы Аляскада ашылған. 1997 жылдың 18 қарашасында Солтүстік Каспийде мұнайды барлау жəне өндіру үшін Қазақстан жəне Agip Caspean Sea B.V., BG Exploration & Production ltd, Den Norske Stats Oljeselkap a.s. (Statoil), Mobil Oil Kazakhstan ink., Shell Kazakhstan Developmebt B.V., Total Exploration Production Kazakhstan, «Казахстанкаспийшельф» «КазахОйл» компаниялары арасында өнімді бөлу келісімі 1998 жылдың 27 сəуірінде күшіне енді.

Келісімді жүзеге асыру шегінде Қазақстан инвесторлар алдына бес негізгі талаптар қояды. Біріншіден, Қашағанда бірінші мұнай 2015 жылы алынуы керек. Екіншіден, оператор жолай газды утилизациялауды, оны тасымалдау мен сатуды қамтамасыз етуі керек. Үшіншіден, Қашағандағы жұмыстарға қазақстандық кəсіпорындар, соның ішінде құрылыс жəне инженер мекемелері тартылуы керек. Төртіншіден, Ұлттық мұнай газ компаниясы міндетті түрде жобаның операторы болуы керек. Бесінші тапсырма Каспий аумағының экологиялық мəселелерін шешуге негізделуі керек.

Солтүстік Каспийде қадағалау жұмыстарын жүргізу үшін 1998 жылдың қыркүйек айында Offshore Kazakhstan International operating Company компаниясы – OKIOC компаниясы құрылған. OKIOC-тің негізін қалаушылары ретінде сегіз компания болды, олардың екеуі альянста шыққан: «Қазақстанкаспийшельф», Agip, BritishGas, British Petroleum, Statoil, Mobil, Shell, Total жəне альянс. Қатысушылардың əрқайсысы OKIOC-та 1/7 үлесін алды.

1998 жылы «Қазақстанкаспийшельф» OKIOC тағы өз үлесін 500$ млн -ға жапондық Indonesia Petroleum (Inpex) жəне американдық Philips petroleum Co (əрқайсысы 7,14 пайыздан) компанияларына сатты. 2001 жылы OKIOCтан Statoil BP шықты. 2001 жылдың басында OKIOC консорциумы бұрғылау жұмыстарының бірыңғай операторын анықтады. Ол италяндық Agip болды. Осыған байланысты OKIOC Agip Kazakhstan North Caspian Operation Companyға трансформаланған. Жаңартылған халықаралық консорциум құрамына қазіргі уақытта ENI – Agip (оператор), BG, Inpex, Philips Petroleum, Shell, TotalFinaElf кіреді.

Барлау жұмыстары

Барлау жұмыстарының ұзақтығы күшіне енген күнінен алты жылды құрайды. 2002 жылдың тамыз айынан бастап, консорциум Қашаған кен орнында төрт ұңғымаларды бұрғылаған, бесіншісін бұрғылау басталған жəне тағы бір ұғыманы бұрғылауға дайындау жүргізілуде. Келісім шартқа сəйкес бұл аудандардағы жұмыстар бағдарламасы бойынша кем дегенде алты ұңғымаларды, соның ішінде Батыс Қашағанда екі ұңғымаларды, Шығыс Қашағанда жəне Актоты, Қайраң жəне Қаламқас құрылымдарында бір-бірден бұрғылауды қарастырады. Шығыс Қашағанда бірінші барлау ұңғысын бұрғылау 1999 жылдың тамызында басталған. Бұл уақытқа орай Астрахань верфінде кейінірек суасты негізінде қондырылатын «Сұңқар» бұрғылау баржасын жаңартып жабдықтауды бітірді. Шығыс Қашаған-1 ұңғысын 5172 метр тереңдікте бұрғылау аяқталды. Есептеулер нəтижесі бойынша мұнай дебиті тəулігіне 600 м3ті құраса, газ дебиті 200 мың м3-ті құрады. Мұнайдың температурасы американдық мұнай институты есептеулері бойынша 42-44 градусқа тең болды. Мұнайға қаныққан өнім қабаты ұңғының 4000 м тереңдігінен төмен екендігі анықталды.

2000 жылдың күзінде «Сұңқар» бұрғылау қондырғысы бірінші ұңғыдан шамамен 400 км, Атыраудан шығысқа қарай 75 км орналасқан Батыс Қашаған құрылымына алмастырылған. Тереңдігі 4982 м Батыс Қашаған ұңғысын бұрғылауды консорциум 2000 жылдан 2001 ж мамыр айына дейін жүргізген. Мұнай алып жүру көкжиегі 4250 метрден төмен полезойды карбонаттарда анықталған. Ұңғыны бұрғылау кезінде 32/64 штурцте мұнай дебиті күніне 540 м3, газ 215 мың м3-ке дейін құрайды. Осы кезде мұнайдың өлшенген тығыздығы 42, ал температурасы API стандартына сай 45 градус болады.

2 жылға есептелген бағалау бұрғылаудың бағдарламасын жүзеге асыру 2001 жылдың көктемінде басталған. Бұл бағдарлама мұнайдың коммерциялық қорларын дəлелдеу мақсатымен барлау бұрғылауымен қатар жүргізілген. Бағалау бағдарламасының шегінде 3-тен 8-ге дейін ұңғымаларды бұрғылау, сонымен қатар шамамен, 1600 м ауданда үш өлшемді сейсмикалық барлауды жүргізу жоспарланған.

Шығыс Қашаған-1 ұңғымасынан солтүстікте 8 км жəне Атыраудан оңтүстік шығысқа шамамен, 70 км орналасқан Қашаған-2 бірінші барлау ұңғымасын бұрғылау 2001 жылдың мамыр айында «Сұңқар» бұрғылау баржасын Батыс Қашаған-1 барлау ұңғымасын бұрғылау орнынан алдыртқаннан кейін басталған. Бұрғылау 2001 күзде аяқталған, тереңдігі 4142 м ұңғының дебиті тəулігіне 7,4 мың баррельді құраған. Осы кезде ұңғының өнімділігі орнатылумен жəне барлау жұмыстардың экологиялық ережелерінің жетілмеуімен шектелген.

2001 жылдың күз айында Шығыс Қашаған-2 құрылымында бірінші барлау ұңғымасы үшін қорғаныс жүйесінің құрылысының аяқталғаны туралы хабарлаған. Бағасы $ 1 млн. болатын конструкциясын Атыраудың «Промонтаж К жəне В» ЖШКО дайындаған. Ол ұңғылардың сағасын сыртқы табиғи факторлардан, соның ішінде мұздан қорғау үшін арналған. Жаңа ұңғыларды бұрғылау теңіздегі тереңдігі 2-ден 4 м болатын жасанды аралдардан əкелуге мақсатты болады. Бұрғылау қондырғыларын орналастыру үшін бермдердің құрылысын Баутино ауылының маңында орналасқан Аташ карьерасында алынатын жыныстардан жүргізіледі деп шешілген. Жасанды аралдардың құрылысын жүргізу тендерін американдық түрік Bechtel-Enka компаниясы жеңіп алды.

Өлшемі 120×80 м бірінші жасанды арал Шығыс Қашаған-5 блогында тұрғызылған. Оның құрылысы үшін 350 мың тонна тас керек болған. Жасанды аралдарды бұрғылау үшін екінші бұрғылау қондырғысы алынған. Бұрғылау платформасын əкелу бойынша халықаралық тендерді германиялық Deutag компаниясы жеңіп алған. Алғашқыда бұл платформа Ұлыбританияда өте терең ұңғымаларды бұрғылау үшін қолданылған. Қазақстандық өндірушілерден Agip KCO 2001 жылы 113$ млн. сомасына тауарлар мен қызметтерді алған, ал 2002 жылы бұл көрсеткішті 120$ млн. дейін жеткізуді жоспарлауда. Келісімшарт негізінен жер өңдеу жұмыстарын жүргізуді, жолдар мен елді мекендер құрылысын қарастырады. Сол уақытта ақшаның үлкен бөлігін консорциум жоғарғы технологиялық жұмыстар мен қондырғыларға бағыттауда, онда қазақстандық өндірушілердің мүмкіндіктері шектелген.

Инвестициялар мен перспективалар

Каспийдің қазақстандық шельфінің кен орындарын өңдеуге кеткен жалпы инвестициялар 14 жыл аралығында 20 млрд. доллар деңгейінде бағаланады. 2002 жылдың басында консорциум Қашаған кен орнында жұмыс жүргізу үшін 1,2 млрд. доллар салған, соның ішінде 1993 жылдан 1997 жыл аралығында консорциум сейсмикалық жұмыстарды жүргізу үшін 300 млн. доллар шығындаған. 1998 жəне 1999 жылдары жобаға 158-160 млн. доллар инвестицияланған, 2000 жылы 200 млн. доллар, 2001 жылы 420 млн. доллар жұмсалған. 2002 жылдың жұмыстарының бағдарламасын қамтамасыз ету үшін 800 млн. доллар инвестиция талап етіледі. 2003 жəне 2006 жылдар аралығында Қашаған кен орнын игеруге 7 млрд. доллардан астам салынды. Agip KCO Қашаған кен орнында мұнайды осылай алуды 2015 жылы, ал коммерциялықты 2016 жылы бастауды жоспарлап отыр. Өндірістік өңдеудің бастапқы сатысында консорциум күніне 5 млн. тонна мұнай алуды жоспарлауда. Бірнеше жылдан кейін бұл көрсеткіш 15 млн. тоннаға дейін жоғарылауы мүмкін. Қашаған кен орнында болған жұмыс аралығында Қазақстанның бюджеті 250 млн. доллар алды. 20013 жылы Қазақстан тағыда бонус 50 млн. доллар алады деп болжамдалуда. Ал 2016 коммерциялық алу басталатын кезде 150 млн. доллардан 200 млн. долларға дейін алуы мүмкін.

«Құрманғазы» жобасы

Қазақстан Ресеймен бұрынғы «талас аумақ» болып есептелетін Каспий шельфіндегі Құрманғазы құрылымында жүргізілген сейсмикалық зерттеулер нəтижелернен үлкен үміт күтуде. Екі көршілес елге Каспий шельфінде жұмыстарды интенсификациялауға мүмкіндік беретін позитивті өзгерістер 2002 жылдың 13 мамырында болған. Қазақстан жəне Ресей президенттері пайдалы қазбаларды пайдалануға суверенді құқықты жүзеге асыру мақсатымен Каспийдің солтүстік бөлігінің түбін бөлу туралы Екі жақты Келісімге арналған Хаттамаға 1998 жылдың 6 шілдесінде қол қойды. Ресей мен Қазақстан арасында пайдалы қазбаларды суверенді пайдалануға құқықты орнататын хаттама Каспий теңізінің солтүстік бөлігін модификацияланған орта сызығының географиялық координаттарын бекітті.

Модификацияланған орта сызықтың бастапқы нүктесі ретінде 46 градус 13,3 солтүстік ендік жəне 44 градус 26,4 шығыс бойлық қабылданған. Ал соңғы нүктесі ретінде 42 градус 33,6 солтүстік ендік жəне 49 градус 53,3 шығыс бойлық қабылданған. 2002 жылдың 13 мамырында қол қойылған құжатқа сай РФ Орталық жəне Хвалинск құрылымында пайдалы қазбаларды пайдалануға, ал ҚР Құрманғазы құрылымын пайдалануға құқылы. Егер модификацияланған орта сызығын кесіп өтетін жаңа құрылым табылса, онда бөлек келісім бойынша пайдаланылады. Құрманғазы құрылымындағы пайдалы қазбаларды игеру ҚР заңдылығына сай жүргізілетін хаттамада бекітілген.

Құрманғазы құрылымында шикізаттарды қолдану ҚР заңдылықтарына сай жүргізілетіні хаттамада жазылған. Құрманғазы құрылымы үшін шикізатты қолдану келісімшарты ретінде өнімді бөлу туралы шешім қабылданған. Ресурстарды бірігіп игеру үшін жауапты ұйымды бекітеді. Жобада Қазақстан мен Ресейдің үлестері 50%-дан. Ресейдің жауапты ұйымы Құрманғазы құрылымында шикізатты қолдану жабасында конкурссыз қатысу мүмкіндігіне ие болған. Мемлекеттер арасындағы келісімдерге сай Қазақстан мен Ресейдің жауапты ұйымдары олардың қатысу үлесіне сай құқық пен міндеттерге ие болады. Бірақ Ресей жаққа бекітілген опционды коммерцияға енгізер алдында қазақстандық жəне ресейлік арнайы құрылыстардың құқықтары мен міндеттері тең болады.

Кен орнын ашқаннан кейін алты ай өткеннен кейін кəсіпорын опционды сату туралы Ресей жағына коммерциялық ұсыныс жасауы керек. Ресей ұйымдарына опционды белгілі бір ретте пайдалануға мүмкіндік береді. Ресей опционнан бас тартқан жағдайда кəсіпорын жобадағы 25% еркін пайдалануға мүмкіндік алады. Опционды сатқаннан түскен пайда жобаны дамытуға бағытталады. 2002 жылдың 13 мамырындағы құжаттарға сай жауапты ұйымдар өздерінің кəсіпорындағы қатысу үлесін өз мемлекетінің рұқсатымен басқа өкілдерге бере алады. Бірақ бұл приоритетті құқық басқа заңгерлер ұсынғандардан кем емес.

Келісім бойынша өздерінің қаржылық міндеттерін қамтамасыз ете алмаған жауапты ұйымдар өз үлестерін жоғалтады. Алыс шығыс аумақтарда шамамен, 300 перспективті антиклинальды қоймалар ашылған. Шамамен, 140-тан астам кен орындарын ашу болжамдануда, олардың 100-ден астамы Охотоморск шельфте. Мұнай-газ алушы кешеннің толығымен дамуы кезінде Охот теңіз шельфінде алу деңгейі 2050 жылға мұнай бойынша шамамен, 100 млн.т, газ бойынша 200 млрд м3 жетуі мүмкін.

Қазіргі кезде «Сахалин-П» жобасы жүзеге асырылуда. Пильтун Астох кен орны мұнайлы болады жəне Сахалин аралының солтүстік шығыс жағалауынан 16 км орналасқан. Кен орнын игеру Асхот учаскесінен басталған. Мұнда Ресейдегі бірінші Molikpaq бұрғылау платформасы орналасқан, онда 1999 жылы жазда алғаш рет өндірістік нысаналарда мұнай алынған. «Сахалин-II» жобасын жүзеге асыру шегінде алынған бірінші мұнай 1999 жылдың шілдесінде алынған. «Сахалин-III» жобасы төрт блоктар шегінде мұнай мен газдың тоқтауын мүмкін болатын іздеу, қадағалау жəне өңдеу перспективаларын қарастырады. Осы жобаға сай тек Оңтүстік Кирин қадағалау ауданы бойынша алынатын қорлар шамамен, 400 млн мұнай жəне 30 млрд газ. Бұл аудан Сахалин өзенінің шельфінде ең үлкен кен орны саналады. 1998 жылдың ортасынан «Сахалин-IV» жобасын жасау жəне жүзеге асыру басталды. 2000 жылы жүргізілетін геологиялық қадағалау жұмыстарының уақыты 6 жыл деп белгіленген.

Сонымен бірге Сахалин аралының солтүстік бөлігінде мұнай қаныққан блокты игеру «Сахалин-V» жобасы бойынша басталды. Ресейдің оңтүстігінде мұнай мен газдың көзі Каспий, Қара жəне Азов теңіздерінің шельфі болып табылады. Барланған немесе мұнайдың болжамды құрылымы Каспий теңізінің Ресей шельфінде орналасқан, көбіне 2-30 м Солтүстік Каспийде жəне 10-60 м тереңдікте Батыс Каспийде. 1995 жылы мұнда 81,6 мың тонна мұнай өндірілген. Бірінші кезекте нысандарға Инчхе-теңіз мұнай конденсатты кен орындарын жəне Солтүстік-Батыс Каспийде мұнай қаныққан локальді ауданды жатқызуға болады. 2010 жылдың аяғына таман бұл кен орындарда мұнай өндіру көлемі бірнеше миллион тонна жылына болуы мүмкін. Каспий шельфіндегі кен орындары барлау жəне пайдаланылған техникалық құралдар қажет. 70-жылдың соңы мен 80-жылдың басында сынамалы пайдалануға Қара теңізінің газконденсатты кен орны дайындалған. Қазіргі кезде Қара теңіз бен Азов теңізінде іздеу-барлау жұмыстары жүргізілуде. Одан басқа Балтық теңізінің кен орындарында игеру жұмыстары жүргізілуде. Болжанған қор 50-60 млн т құрайды, одан алынатыны – 16 млн т 1995 жылы бұл жерде 745,2 мың т мұнай өндірілген. Балтық теңізінің шельфін қарқынды игеру, үлкен мұнай қоры бар Кранцов кен орнын игеруді енгізумен байланысты.