Қазақтардың қоғамдық құрылысы туралы
Билiк ететiн ұсақ әмiршiлерi көп қалмақтармен салыстырғанда, сансыз көп қырғыз халқы шексiз еркiн өмiр сүредi. Әрбiр қырғыз еркiн мырза сияқты өмiр сүредi, сондықтан да қырғыздар басқа жаулар сияқты қорқынышты емес. Алайда әрбiр ұрпақтың немесе аймақтың өз басшысы болады, оған бiр буыннан тарағандардың бәрi өз еркiмен құлақ асады. Өз қарауындағы бағыныштыларының саны к п адамдар хан және сұлтан деп аталады. Сондай-ақ оларға қарасты басқа да шендi адамдар, атап айтқанда, би деп аталатын дворяндар; әулетке сыйлы қарт адамдар, қожалар және тағы да мырза дейтiндер бар. Ресей империясы белгiлеген және одан айлық алып тұратын шекаралық Кiшi қырғыз ордасы ханының өзінiң ерiктi адамдарына жүргiзетiн билiгi көп емес және ол өзіне бағынатындардың з байлығымен және сыйлығымен қаншасын қарата алса, оған соншасы бағынады. Оның оларды соттауға да құқы жоқ; бiрақ әр жылы старшындар мен әрбiр әулет немесе ұрпақ басшыларының үш жиналысы болады, болған даулар сонда шешiледi.
Олардың атақты және бай адамдары қарапайым адамдар сияқты тұрады; сондықтан да олардың қосындарын әйел-дерге, балаларға және құл-күөңдерге арналған киiз үйлер санының к п болуына, ал олардың өздерiн, атқа мiнiп келе жатқанда, ерiп келе жатқан адамдардың к п болуына қарай бiлуге болады. Халыққа олар туысынша қарайды: дегенмен де ерiктi адамдар болғандықтан және кез келген адам тез байыса, нақ сондай атақты адамға айналатындықтан, қарапайым адамдар атақтыларға онша көп жалбақтай бермейдi: олардың киiз үйлерiнде шақырмаса да қатар отырып алады, тамақты бiрге жейдi, ойына келгенiн айтады және олардың бұйрықтарынан здерiне пайдалы көрiнген-дерiн ғана орындайды. Олар ханға, рас, қатты бағына қоймаса да, алайда қасиеттi адам сияқты ерекше құрмет көрсетедi. Кiшi орданың Ресей бекiткен бұрынғы ханы Нұралы ақыл-ды, әдiлеттi болған, оның өзінде 1000 жылқыдан, 400 iрi қарадан, 200 түйеден тұратын табыны, 4000-дай қойы және бiрнеше жүз ешкiсi болды, сондықтан ол байлығы жағынан қарағанда орташа адам деп саналды; оның үстiне табындарын көбейтуге және сол арқылы атақ әперуi тиiс болған бекзадалардың к п болуы себептi, өз отбасы, құл-құтандары көп болуы және басқа адамдардың жиi келуi жағдайында қой көп шығын етiлгендiктен, ешқандай табысы болмаған ол өзіне көп байлық жинай алмай-ақ қойды; алайда басқа-ларының бәрiнен жақсы ордада тұрды, мұнда оған Ресейден алып тұратын тартулары к мектестi. Оның қонысында киiз үйлер көп болды, олардың к пшiлiгi әдемi безендiрiлген едi. Оның өзі мен отбасы қымбат маталар мен барқыттан киiм кидi. Оның жанындағы старшындар кейде көп, кейде аз және сол сияқты болып отырды. Халық ханның өзін тақсыр хан, тақсыр патшам, оның зайыптарын жай ғана ханым, бекзадаларды тақсыр сұлтан, ал қыздарын ханымқай, яғни хан қызы деп атайды…