Бөрiқазған ескерткіші туралы мәлімет
1958 жылы бiз ашқан Бөрiқазған төменгi палеолит қонысы Қаратау жотасының солтүстiк-шығыс баурайындағы аса маңызды ескерткiштердiң бiрi. Алғаш рет Қазақстан аумағында ежелгi палеолит адамының еңбек құралдары табылды. Аталмыш ескерткiштi мұқият зерттеу барысында осы ауданда қоныстанған бiздiң арғы ата-бабаларымыздың тыныс-тiршiлiгiнiң ерте кезеөңдерiн зерттеу үшiн аса құнды кремнийден жасалған бұйымдардың сансыз көп кешенi кеөзіктi.
БӨрiқазған қонысы осы аттас елдi мекенге жақын 8 шақы-рым жерде Жамбыл облысының Талас ауданындағы В.И.Ленин атындағы ұжымшардан оңтүстiк-шығысқа қарай және Қаратау тауынан солтүстiк-шығысқа таман 38 шақы-рым қашықтықта орналасқан. Ол ежелгi Куэст үстiртiнен жоғары теңiз деңгейiнен 480-500 м биiктiкте тұр.
Бiр маусым iшiнде бiз 422 заттан тұратын кремний бұйымдарының iрi коллекциясын жинап алдық. Бiрлi-жарым бұйымдарда әк қатпарлары (барлық табылған зат-тардың 3,9%-ы) сақталып қалған; ал заттардың к пшiлiгiнiң қырлары жел, химиялық мүжiлумен тегiстелiп кеткен, бiрақ БӨрiқазғанда жұмырланып жасалған заттар кездескен жоқ. Шикiзат материалы ретiнде iрi сiлемдi кен жалбыр-лары (желваки рудные) және карбон жасындағы қара ұсақ түйiршiктi кремний малтатастар пайдаланылған. Мұндай кен жалбырларының орналасуы ежелгi жазықтықтарға бағытталған конгломераттардың қатқабаттарында молынан кездеседi. Бұйымдардың к пшiлiгiне қуқыл-сарғылт немесе қара, күңгiрт-сұр түс тән, ал беткi жағындағы тесiктер күн мен желдiң әсерiнен болған. Тек тiкелей саздақ немесе құмайт қабатынан суырылып алынған аз м лшердегi заттар болмашы белсендi патинизациялауға ие болған.
Барлық табылған заттар здерiнiң типтiк ерекшелiктерi бойынша мынадай түрге Бөлiнедi: екi жағы өңделген д рекi-леу шабу құралдары (32 дана); диск-құралдары (3 дана); қол шапқы (2 дана), ұзын оське бағытталған үш жағынан өңделген тпелi пiшiндер (2 дана), унифастар (3 дана), жаңқа тастардан жасалған құралдар (23 дана); жаңқа тастар (342 дана); нуклеус түрiндегi кесектер (8 дана) және ндiрiс қалдықтары (27 дана).
Бифациялы (қос фациялы) өңделген д рекiлеу шабу құралдары (сhоpping-tools). Қаратау жотасындағы ең архаикалық Төменгi палеолит қоныстары сияқты БӨрi-қазғанда да, ең алдымен, ұзынша-сопақ тастардан жасалған iрi, бифациялы өңделген бұйымдар өзіне назар аудартады. Ол бұйымдардың сипатына келетiн болсақ, жұмыс жиегi ұзын болып келедi де, оған да ұзын, сiлемдi тасты уатқыш (табан) қарама-қарсы орналастырылған. Мұны көлденең сhоpping-tools деп аталатын — шамасы кескiш, шапқыш құралдардың орнына жүретiн, кейде басқа күрделi қызмет атқаратын бұйым деуге болады. Олардың к пшiлiгi жаңқа тастардан жасалған. Тұтас тастардан жасалған құралдар олардың пiшiнiн қайталағанмен, Тәңiрқазған мен Кемер-I құралдары безендiрiлуi жағынан ерекше.
БӨрiқазғанды мекендеушi тұрғындар бифациялы өөңделген кескiш-шапқыштың жиектерiн, дөңес бұрыштарын тегiс жұмырлап, олардың көлденең және қысқа ендi жиектерiнiң жiктерiн онша байқалмайтындай етiп безендiрудi ж н көрген. Тас дайындамалардың екi немесе үш жиегi өңделген кезде құрал уатқышты жарты ай пышақ түрiне келтiрiп аса мұқият безендiрген. Кейде көлденең ұзын жиегi мен қысқа бүйiр жиегi бiр жақты қарама-қарсы жататындай өңделiп, мұндай жағдайда дәл шеткi жиегi қосымша бифациялы түрде жонылып келедi. Бұл ұзын жұмыртасты уатқыш бәрiнен бұрын, шабу кеөзінде қапсырып ұстау үшiн емес, оның нық тұрған бiр ұшын кесу кеөзінде уатқыш құрал ретiнде қолданылғанын дәлелдейдi.
БӨрiқазғанда тұтас тас дайындамалардың ұзын осi бойына бағытталған қарапайым, дара чоппингтер кездеседi, бiрақ олардың ткiр жағы мiндеттi түрде жұмырланып жасалады. Уатқыштың жүөзін (ұстарасын) төрт бұрышты емес, сопақ-жұмыр етiп жасау уатқышты д ңгелек-шабу сhоpping-tools сәтiнде ерекше айқын сақталған.
Диск түрiндегi құралдар. БӨрiқазғанда диск түрiндегi бұйымдар к п емес және олар бiр жағынан шапқыш түрiндегi шабу құралдарымен (архаикалық дискiлер), екiншi жағынан унифастармен (диск түрiндегi бiржақты пiшiндер) тұтаса отырып, бiрдей пiшiндердiң соншалықты айқын сериясын құрамайды.
БӨрiқазғанның диск құралдарына ғана ортақ белгi — чоппинг типтес барлық құралдар үшiн мiндеттi болып келе-тiн тұтас өңделмеген тасты табандардың болмауы. Диск түрiндегi бұйымдарда тас дайындамаларды бүкiл шеткi жағы сынықтармен немесе тұтасымен бифациялы, не болмаса бiр-бiрiне қабыстырылған қарама-қарсы жатқан бiр жақты және екi жақты Бөлiктермен өңделедi. өңдеудiң осындай жүйесiнде екi жағы жалпақ қойтасты дайындама-лардың ортасында жалбырлы аумақтарының сақталып қалуы сипатты болып келдi. Мұндай бұйымдар құрал ретiнде де, нуклеус ретiнде де қызмет атқара алады.
Осындай бұйымдардың анағұрлым жетiлдiрiлген пiшiндi қимасы жазық-д ңестi, бiр жақ жазығының ең шетiн ғана қысқа сынықтармен, ал қарама-қарсы жағы жазықтықтың ортасында, текөбастапқы беткi жағының аз ғана Бөлiгiн қалдырған ортаға тақау бiршама iрi сынықтармен өңделген ұзын-сопақ дискөболып табылады. Диск түрiндегi құрал-дардың бұл пiшiнi д ңгелек алаңқайлы бiржақты диск түрiндегi нуклеус пiшiнiне бiршама жақын келедi. Нақ осындай екi жақты дискiлер Тәңiрқазғанда, БӨрiқазғанда көп емес.