Баж функциялары
Нарықтық экономикада мемлекет елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жалпыұлттық мүдделерді қорғау мақсатында сыртқы экономикалық қызметті реттеуді жүзеге асырады. Мемлекеттік органдардың сыртқы экономикалық қызметті реттеу жөніндегі қызметі әлемнің барлық елдерінде жүзеге асырылады, бірақ ауқымын, нысандары мен әдістерін әрбір ел Қазіргі әлемдегі жағдайды, мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатын негізге ала отырып айқындайды.
Кеден саясатын алдына қоятын міндеттерді баж, оның орны, функциялары және елдер арасындағы сыртқы экономикалық қатынастардың дамуына әсері сияқты түсініксіз шешу мүмкін емес.
Кеден тарифі орталықтандырылған мемлекет пайда болған кезде пайда болды. Сол кезде ол негізінен фискалдық сипатқа ие болды, онда басты мақсат мемлекеттік қазынаны толықтыру болды.
Кедендік тарифтердің төмендеуі ХХ ғасырдан басталды. Дәл сол кезде олардың мемлекет кірісін қалыптастырудағы рөлі төмендеді, яғни фискалдық функцияның орнына реттегіш функция келді.
Кедендік реттеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен, бұл сыртқы саясатқа қатысты оның құрамына кіретін кедендік-тарифтік компоненттер. Баж кеден төлемдерінің басты түрлерінің бірі болып табылады және кеден органдары алатын міндетті жарна нысанында болады.
Бұл тақырыптың өзектілігі Украинаның сыртқы сауда құрылымындағы трансформация және сапалы өзгерістер жағдайында кедендік реттеу мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтырудың айқындаушы факторына айналады. Кедендік тариф фискалдық функция арқылы мемлекеттің сыртқы сауда қызметінің субъектілерімен қаржылық қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады.
Баждың пайда болу нысандары мен функцияларының мәні мәселелеріне отандық және шетелдік зерттеушілер-т. Мельник, Л. Кредисова, О. Гребельщик, О. Егоров, П. Пашка, В. Дудчак, О. Мартынюк және т.б. жұмыстарының едәуір бөлігі арналған.
Бұл рефераттың мақсаты баждың мәнін, оның функциялары мен сыртқы экономикалық қатынастарды реттеудегі рөлін көрсету болып табылады.
Белгіленген мақсатқа жету үшін біз алдымызға келесі міндеттерді қойдық:
¾ Баждың мәнін қарастыру және анықтау:
¾ Оның негізгі функцияларын сипаттау
¾ Баждың сыртқы экономикалық қатынастарды реттеуге әсерін анықтау.
1. Баждың мәні мен рөлі
Халықаралық экономикалық қатынастарды реттеудің ең кең тараған экономикалық шараларының бірі есептеу тәсілінен импорттық, экспорттық және транзиттік баж салығы салынатын тауарлардың егжей-тегжейлі тізбесін, баж ставкасын, сондай-ақ үстеме ақылар мен жеңілдіктер коэффициенттерін және сыртқы экономикалық қызметтің тауар номенклатурасына сәйкес әкелуге, әкетуге және транзитке тыйым салынған тауарлардың тізбесін қамтитын кедендік тариф болып табылады. Оны сондай-ақ белгілі бір тауарды әкелу немесе одан тысқары елдің кедендік аумағына әкету кезінде қолданылатын баждың нақты ставкасы ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда кедендік тариф түсінігі елдің кедендік шекарасы арқылы тауарларды өткізу кезінде баж түсінігімен толық сәйкес келеді және мемлекеттің кедендік шекарасы арқылы өткізілетін тауарлар мен заттардан алынатын кедендік төлемнің түрі ретінде айқындалуы мүмкін [4, 59-б.].
Экономикалық әдебиетте бір мезгілде кедендік тариф ұғымы неғұрлым кең мағынада жиі пайдаланылады – сауда саясатының және елдің ішкі нарығын оның әлемдік нарықпен өзара іс-қимылында мемлекеттік реттеудің ерекше құралы ретінде, яғни бұл тауарлардың белгілі бір тобына қатысты нақты ставка емес, ал сыртқы сауданы реттеу құралы терминология бойынша «тарифтік» реттеу ретінде айқындалады. Сондықтан кейде «баж» және «кедендік тариф» сияқты ұғымдар баламалы ретінде қарастырылады [10, 80 б.].
Сонымен қатар, кедендік тариф – бұл экономикалық әдебиетте расталғандай, сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің жалғыз экономикалық құралы емес екенін атап өткен жөн. Оның жанында экономикалық құралдар жүйесіне дейін салықтарды жатқызуға болады, әсіресе бұл жанама салықтарға (акциз алымын немесе импорт кезінде қосылған құн салығын есептеу), сондай-ақ кедендік немесе шекаралық алымдардың әртүрлі түрлеріне де қатысты.
Іс – әрекеттің сипаты-экономикалық санат бойынша баж алғанына қарамастан, оны қолдану экономикалық және саяси сипатқа ие болуы мүмкін. Бажды енгізу тиісті мемлекеттерге экономикалық қысымның құралы немесе саяси себептер бойынша неғұрлым қолайлы режим жасау болуы мүмкін. Сондықтан, біздің пікірімізше, мотивация тұрғысынан кедендік тарифтің экономикалық және сауда-саяси рөлін анықтау орынды [4, б. 63].
Кедендік тарифтің экономикалық рөлі, ең алдымен, тауардың бағасына әсер ете отырып және ұлттық нарықты әлемдік нарықтан бөле отырып, тауарларға баға деңгейін көтере отырып, баж тауардың бәсекеге қабілеттілігіне белсенді әсер етеді,өз кезегінде, өндірістің халықаралық және Ұлттық жағдайларында қалыптасқан айырмашылықты жоққа шығара отырып, капиталдың жинақтау деңгейіне, даму қарқынына, экономиканың жекелеген салаларындағы пайда нормаларына әсер етеді. Сондықтан экономикалық контексте баждың рөлі:
¾ Қолданылған экспорттық, импорттық немесе транзиттік бажға қарамастан тауардың бағасын арттыратын құндық тосқауыл жасау;
¾ Ішкі жұмыспен қамтуды арттыру. Ашық экономикадағы жиынтық шығыстар тұтынушылардың шығындарынан, капитал салымдарынан, мемлекеттік шығыстардан, таза экспорттан тұрады(таза экспорт деп экспорт пен импорт арасындағы айырмашылықты түсінеді). Импортты қысқарту нәтижесінде жиынтық шығыстардың ұлғаюы ішкі экономикалық дамуды ынталандырады, өйткені кірістер мен жұмыспен қамту ұлғаяды;
¾ Мемлекеттің экономиканың жекелеген салаларын немесе кәсіпорындарды дамытуды ынталандыруы. Бірінші кезекте әңгіме жас салаларды қорғау туралы болып отыр. Жас ұлттық фирмаларды шетелдік корпорациялардың қатаң бәсекелестігінен уақытша қорғау құрылады, нығаяды және тиімді өндірушілер болуға мүмкіндік береді;
¾ Елдің мемлекеттік бюджетіне қаражаттың түсуі;
¾ Демпингтен қорғау. Кедендік тарифтер отандық фирмаларды өз өнімдерін өзіндік құннан төмен бағамен сататын шетелдік бәсекелестерден қорғау үшін қажет [10, Б. 92].
Баждың сауда-саяси рөлі:
¾ Саланы шетелдік тауарлардың бәсекелестігінен қорғау (бұл міндетті түрде экономикалық жағынан әлсіз салалар мен кәсіпорындар болуы керек емес, ең ірі қорғауды неғұрлым дамыған, монополияланған салалар пайдаланады. Мұндай саясаттың мақсаты-ұлттық өндірушілерге ішкі нарықта сыртқы нарыққа табысты шығу тетіктерінің бірі ретінде монополиялық жоғары пайда алу үшін жағдай жасау);
¾ Елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету қажеттілігіне (әскери-саяси аспект). Қорғаныс баждары стратегиялық тауарлар мен материалдарды өндіруге маманданған, оларды өңдеу үшін қажетті салалардың рөлін сақтау және күшейту үшін қажет;
¾ Тұрақтылық үшін әртараптандыру. Жоғары мамандандырылған экономикалардың кірістері халықаралық нарықтарға тікелей тәуелді. Кедендік тарифтің көмегімен қорғау өнеркәсіптік әртараптандыруды ынталандыру үшін қажет, бұл елдің әлемдік процестерге тәуелділігін азайтады;
¾ Белгілі бір кеміс алу мақсатында бәсекелестерге қысым жасау құралы болу [10, Б. 93].
Демек, әлемнің көптеген елдері өзінің сыртқы экономикалық саясатында кедендік тарифті пайдалана отырып, бірқатар міндеттерді шешеді деген қорытынды жасауға болады.:
¾ Экономиканы шетелдік бәсекелестіктің теріс әсерінен қорғау (кедендік тариф осы нарықта шетелдік өндірушілердің қызмет етуінің бәсекелестік шарттарын әрдайым нашарлатады);
¾ Елдің әлемдік экономикалық кеңістікке тиімді кірігуі үшін жағдайларды қамтамасыз ету (кедендік тарифтер ұлттық тауарлардың шетелдік нарықтарға қол жеткізу шарттарын жақсарту мақсатында кеңінен қолданылады));
¾ Ел аумағында тауарларды әкету мен әкелудің, валюталық түсімдер мен шығыстардың ұтымды ара қатынасын қолдау (кеден тарифтері елдің төлем балансының жағдайына әсер етеді));
¾ Тауарларды өндіру және тұтыну құрылымындағы прогрессивті өзгерістер үшін жағдай жасау;
¾ Тауарларды шығару және әкелудің тауарлық құрылымын оңтайландыру.
2. Баж функциялары
Кедендік тарифтің ерекшелігі, оның рөлі мен маңызы оған жүктелген функциялар арқылы көрінеді. Ғалымдардың арасында кедендік тариф функцияларын бөлу мәселелерінде бірыңғай пікір жоқ. Функцияны анықтай отырып, баж көмегімен іске асырылатын негізгі міндеттерге сүйену қажет.
Негізгі міндеттердің арасында келесілерді атап өтуге болады::
¾ Ел экономикасын шетелдік бәсекелестіктің теріс әсерінен қорғау;
¾ Елдің әлемдік экономикалық кеңістікке тиімді кірігуі үшін жағдайларды қамтамасыз ету (кедендік тарифтер ұлттық тауарлардың шетелдік нарықтарға қол жеткізу шарттарын жақсарту мақсатында кеңінен қолданылады));
¾ Ел аумағында тауарлардың экспорты мен импортының, валюталық түсімдер мен шығыстардың ұтымды қатынасын қолдау (кеден тарифтері елдің төлем балансының жағдайына әсер етеді));
¾ Тауарларды өндіру және тұтыну құрылымындағы прогрессивті өзгерістер үшін жағдай жасау;
¾ Тауар экспорты мен импортының тауарлық құрылымын оңтайландыру;
¾ Тауарлардың жағымсыз экспортының алдын алу және т.б. [9, 37 б.].
Сонымен, бажды орындайтын негізгі функцияларды бөліп көрсетуге болады:
¾ Қорғау-ұлттық тауар өндірушіні қорғау;
¾ Фискалдық-бюджетті толықтыру көзі;
¾ Реттеуші-елдің экспорт пен импортының көлемін, құрылымын, арақатынасын реттейді.
А. Гребельниктің көзқарасы бойынша [3, 104] кедендік тарифтің бес функциясын, атап айтқанда:
1. Реттеушілік-экспорт пен импорттың ұтымды құрылымын қалыптастырады. Баждың көмегімен мемлекет тауар ағынының көлемі мен сипатын бақылауды жүзеге асыра алады, яғни тауарлардың қозғалысын ынталандыра алады немесе керісінше. Бұл ретте ынталандыру белгілі бір тауар тобына қатысты ғана емес, нақты елден немесе елдер тобынан тауар ағымына да қатысты болуы мүмкін.