Беларусь Республикасының кеден ісіндегі сараптама

Сараптама-арнайы білімді қажет ететін қандай да бір мәселелерді зерттеу, дәлелді қорытынды беру [3, 26 бет].

Сараптама жүргізу сарапшыларға тапсырылады (латын сөзінен expertus — тәжірибелі). Сараптаудың мәселелері мен міндеттерін шешу үшін қажетті арнайы кәсіби білімі бар тәжірибелі мамандар, ғалымдар сарапшылар бола алады. Сарапшылар зерттелетін құбылыстар саласын жақсы білуі, осы салаларда жұмыс тәжірибесі болуы тиіс.

Мақсаттар мен міндеттерге байланысты сараптама: экологиялық, экономикалық, тауарлық, технологиялық, сот-құқықтық, сертификаттық болып бөлінеді. [11]

Экологиялық сараптама тұтыну процесінде адамға (қауіпсіздікке) және қоршаған ортаға (экологиялыққа) әсер ететін объектінің қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштерді бағалау мақсатында жүзеге асырылады. Осыған байланысты санитарлық, гигиеналық, ветеринарлық, фитосанитарлық, карантиндік көрсеткіштерді бөліп көрсетуге болады.

Экономикалық сараптама құқық қатынастары процесінде туындайтын мәселелерді шешу үшін істер мен мән-жайлардың нақты жай-күйін белгілеу мақсатында экономика саласында жүргізіледі.

Технологиялық сараптама шикізатты, жартылай фабрикаттарды, дайын бұйымдарды өңдеу технологиясын зерттеу мақсатында жүргізіледі. Технологиялық режимдерге сәйкестігін, қажетті жабдықтарды, үлгілерді, құралдарды және т. б. таңдаудың дұрыстығын бағалау жүргізіледі.

Сот-құқықтық сараптама қылмыстық немесе азаматтық іс материалдары бойынша нақты деректерді анықтау мақсатында іс жүргізу заңнамасына сәйкес тәртіппен жүргізіледі.

Сертификаттау саласындағы сараптама бірқатар қызмет бағыттары бойынша жүзеге асырылады: өнімдерді, қызметтерді, өндірістерді, сапа жүйелерін сертификаттау, сынақ зертханаларын аккредиттеу.

Тауар сараптамасы-қойылған міндетті дұрыс шешу мақсатында объективті фактілер негізінде құзыретті маман (сарапшы) жүргізетін сараптама объектісін (тауарды) дербес зерттеуі.

Тауарларға сараптама жүргізу үшін сараптамалық комиссиялар құрылады, олар әдетте екі топтан: сараптамалық және жұмыс тобынан тұрады. Осы топтарға кіретін мамандардың кәсіби құрамы мен саны, олардың құрылымы мен ұйымның қағидаттары сараптаманың мақсаттары мен кезеңдеріне, бағаланатын тауардың (бұйымның) ерекшеліктеріне, сараптама жүргізу шарттарына байланысты болады және нормативтік құжаттармен белгіленеді.

Тауар сараптамасы тауар сапасына талдау және бағалау жүргізуге байланысты қызметтің ерекше түрі ретінде зерттеулер мен сынақ нәтижелерін есепке алу негізінде сараптамалық әдістерді қолдануды талап етеді. Сараптаманың негізгі компоненттері: субъект, объект, өлшемдер, әдістер, рәсімдер және нәтиже.

Сараптама объектісі тұтыну процестерінде тұтынушы — субъектімен өзара іс-қимылы кезінде пайда болған тауарлардың тұтынушылық қасиеттері болып табылады.

Тауарлардың тұтынушылық қасиеттерін талдау және бағалау кезінде пайдаланылатын өлшемдер жалпы және нақты болып бөлінеді. Жалпы өлшемдер-бұл қоғамда қалыптасқан құндылық нормалары мен ұсынымдары, оларды басшылыққа ала отырып, сарапшылардың тауардың тұтынушылық құндылығы туралы пікірлері. Нақты критерийлер-бұл отандық немесе шетелдік нормативтік-техникалық құжаттарда белгіленген осы түрдегі тауарлардың сапасына нақты талаптар, сондай-ақ елде немесе шетелде шығарылатын жоспарланған немесе жобаланатын өнімнің, нақты қолданыстағы бұйымдардың және т. б. сапасын сипаттайтын көрсеткіштердің базалық мәндерінің жиынтығы.

Сараптама мақсаттарына немесе талданатын көрсеткіштерге байланысты сарапшылар бір немесе бірнеше түрлі критерийлерді қабылдай алады.

Тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жекелеген топтарына сараптама жүргізу кезінде бірқатар жағдайларда сарапшылар сондай-ақ үлгілердің базалық қатары түрінде құндылық шкалаларды қалыптастырады. Тауарлардың эстетикалық қасиеттерін сараптау кезінде пайдаланылатын өлшемдердің бұл ерекше түрі олардың сапасы бойынша реттелген және топтарға бөлінген ұқсас бұйымдардың қатарын білдіреді.

Тауарлардың тұтынушылық қасиеттеріне сараптама жүргізу әдістері әртүрлі негіздерді ескере отырып топтастырылуы мүмкін. Әдістерді жіктеу үшін екі негіз таңдап алынды[1, 26 бет].

Жіктеудің бірінші негізі әзірлеу (техникалық тапсырма, жоба, тәжірибелік үлгі) және пайдалану (Еңбек құралы, тұтыну заты) кезеңдерінде сараптама объектісінің ерекшелігімен айқындалатын айырмашылықтар болып табылады.

Әдістердің жіктелуінің екінші негізі мамандардың тұрған міндеттерді шешуге және оларды шешу үшін пайдаланылатын құралдар жиынтығымен анықталатын айырмашылықтар болып табылады. Бұл негіздеме жалпы әдістерді кешенді және жедел деп бөлуге негіз болады, кейіннен сараптамалық, әлеуметтік және есептік-аспаптық әдістерді бөліп алады.

Жалпы әдістердің (кешенді және жедел) әрбір тобы және сараптамалық әдістердің әрбір түрі үшін жеке әдістердің жиынтығы анықталады. Жедел сараптама жүргізу кезінде социологиялық зерттеулер сараптамалық бағалармен ауыстырылады немесе мүлдем жүргізілмейді, ал есептік-аспаптық әдістерді пайдалану оларды пайдалану процесінде тәжірибелік үлгі мен жаппай өндіріс бұйымдарын талдау кезеңімен шектеледі. Кешенді сараптама жүргізу кезінде сараптамалық және есептік-аспаптық әдістерді пайдаланумен қатар, тұтыну процесіне зерттеулер, тұтынушыларға сауалнама жүргізіледі, тұтыну жағдайлары және т. б. зерделенеді.

Осылайша, тұтынушылық қасиеттерді сараптау әдістерінің ұсынылған жіктелуі тәжірибеде қалыптасқан сараптама жұмыстарының түрлері арқылы жалпы әдістерді ашуды қамтиды.

Тауарлардың қасиеттеріне сараптама жүргізудің қолданыстағы әдістерінің көптігіне қарамастан, жетекші сараптама мәселелерінен шешу үшін де, жалпы оны жүргізу үшін де, әсіресе қорытынды нәтижелер алу үшін де қолданылатын сараптамалық әдіс болып табылады. Бұл ретте сарапшылардың құрамы және орындалатын рәсімдер бойынша ерекшеленетін әдістің екі негізгі түрі пайдаланылады:

* топтың жетекші сарапшысы әдісі

* комиссия әдісі •

Тауарлардың тұтынушылық қасиеттеріне сараптама жүргізу тәртібі мен мазмұны сараптама мақсаттарымен, зерттелетін тауардың түрімен, осы тауар қатысатын функционалдық процестің күрделілігімен айқындалатын бірқатар кезеңдер мен операцияларды орындауды талап етеді. Жалпы жағдайда тұтыну қасиеттерінің сараптамасы екі кезеңнен тұрады:

* сарапшыларды бағалау пайымдауларын шығару үшін тауардың сапасы туралы барлық қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында талдау;

* талдау нәтижелеріне негізделетін және тауар сапасының тұтынушылық деңгейінің сипаттамасын және оның негіздемесін қамтитын бағалар.

Талдау объектісіне, мерзімдерге, көлемге, бағалауға байланысты тауарлық сараптама кешенді және жедел болып бөлінеді.

Тұтыну қасиеттерінің кешенді сараптамасы жаппай тұтыну үшін сериялық шығарылатын бір үлгідегі тауарлар топтарының сапасын жан-жақты зерделеу және бағалау үшін жүргізіледі. Сондықтан мұндай сараптаманы жүргізу сарапшыларды бағалау объектісін талдауға жүйелі, кешенді тәсілге бағыттайды. Бағаланатын объект тұтынушы адаммен және оның заттық ортасымен күрделі және көптеген өзара байланыста қарастырылады. Сараптама процесінде бағалау критерийлері қалыптастырылады,базалық үлгілер мен сапа көрсеткіштері іріктеледі. Сондықтан кешенді сараптамалар тек ғылыми, танымдық ғана емес, сонымен қатар сараптаманың басқа түрлерін жүргізу үшін қажетті белгілі бір әдістемелік және нормативтік материал алуға мүмкіндік береді.

Жедел сараптама алдын ала жүргізілген кешенді сараптаманың нәтижелеріне негізделеді. Ол сарапшыларға сараптама қорытындыларының тереңдігі мен негізділігін сақтай отырып, сараптама мерзімін қысқартуға мүмкіндік береді [2, 29-бет].

Жедел сараптаманың ерекшелігі, ең алдымен, оны жаңа тауарларды әзірлеудің негізгі сатыларында (техникалық тапсырма, жобалау-конструкторлық құжаттама, тәжірибелік үлгі), сондай-ақ өнімді жаппай шығару және тұтыну процестерінде, оның ішінде сапа санаттары бойынша бұйымды аттестаттауды жүргізу болып табылады.

Қолдану саласы мен тауар қозғалысы сатысына байланысты тауар сараптамасы келісім-шарт (шарттық), кедендік, сақтандыру, банктік, консультациялық, тұтынушылық (тауартану, бағалау) болып табылады.[11]

Келісім-шарт-Шарт талаптарын орындау бойынша сараптама, яғни тауарлардың саны мен сапасына, Көлік және техникалық құралдардың тиеу алдындағы жағдайына, ақаулық, НҚ сәйкестігіне және т. б. сараптама жүргізіледі.

Кедендік сараптама кезінде тауардың шығарылған елін, сипаттамасын тексеру, сәйкестендіру, қайта өңдеу өнімінің шығу нормаларын есептеу, сондай-ақ шикізатты жұмсау және қайта өңдеу өнімін сәйкестендіру орындалады.

Сақтандыру сараптамасы-сақтандыру оқиғасы басталған кезде САПАНЫҢ немесе нақты САПАНЫҢ шығындарын ескере отырып, құндық мәндегі сақтандыру залалын бағалау.

Тауардың бүліну себептерін, ақауларын консультациялық көрсетеді.

Банктік сапа деңгейін, маусымдылығын және т. б. ескере отырып, кепілге берілетін мүліктің санын, сапасын және болжамды құнын анықтайды.

Тұтыну (тауартану, бағалау) — органолептикалық, микробиологиялық, физикалық-химиялық, қауіпсіздік бойынша тұтынушылық қасиеттерді, сондай-ақ сынақ (өлшеу) немесе сұрау жүргізу, сондай-ақ нақты деректерді таңбалау, ТСД немесе басқа да құжаттар ақпаратымен салыстыру жолымен жүзеге асырылатын сандық сипаттамалардың көрсеткіштерін бағалау [6,83-бап].

Осылайша, тарауда сараптамалардың жалпы және толық жіктелуі ұсынылған. Ол осы тақырыпты зерттеуші-авторлардың жалпы пікірлеріне негізделген. Ұсынылған жіктеу жалпы және тауарлық сараптама жүйесіндегі кедендік сараптаманың шығу тегін, орнын және өзара байланысын одан әрі түсіну және айқындау үшін қажет.

2. ТАУАРТАНУ САРАПТАМАСЫ

Кеден ісіндегі тауартану сараптамасы кеден органдарының құзыретіне жататын тауарлардың тұтынушылық қасиеттерінде мәселелер туындаған кезде ең көлемді, ауқымды және объективті болып табылады.