Білім дамуының мәдени-тарихи үлгілері
П. Фейерабенд білімнің тең құқылы түрлерінің бар екенін және бұл жағдай білімнің өсуіне және тұлғаның дамуына ықпал ететінін айтты. Философ тарихты назарға алатын ғылым теориясын құру қажет деп санайтын әдіснамалармен ынтымақтасады. Бұл, егер біз ғылымның қазіргі философиясының ашықтығын жеңгіміз келсе, ұстануға тиіс жол.
Фейерабенд ғылым мен оның тарихын жеңілдетуге, оларды кедей және біртектес етуге болмайтындығы туралы қорытынды жасайды. Керісінше, Ғылым тарихы, олардың жасаушыларының ғылыми идеялары мен ойлары диалектикалық нәрсе ретінде қарастырылуы тиіс –өзгермеген немесе бір сызықты процесс ретінде емес, күрделі, ретсіз, толық қателер мен әртүрлілік. Осыған байланысты Фейерабенд ғылымның өзі мен оның тарихы және оның философиясы тығыз бірлік пен өзара әрекеттестікте дамуы үшін алаңдаулы, өйткені олардың өсіп келе жатқан бөлінуі осы салалардың әрқайсысына және олардың бірлігіне жалпы зиян әкеледі, сондықтан бұл теріс процеске соңы қою керек.
Американдық философ білімнің өсуін, дамуын талдауға абстрактілі-рационалды көзқарас жеткіліксіз деп санайды.
Бұл тәсілдің шектеулілігі ол шын мәнінде ғылымның өзі болатын және дамитын мәдени-тарихи мәнмәтіннен үзіліп жатқанын көреді. Фейерабендтің айтуынша, идеяларды дамытудың таза рационалды теориясы ең алдымен «ұғымдық құрылымдарды» мұқият зерделеуге, оның негізінде жатқан логикалық заңдар мен әдіснамалық талаптарды қоса алғанда, бірақ идеал емес күштерді, қоғамдық қозғалыстарды, яғни ғылымды дамытудың әлеуметтік-мәдени детерминантын зерттеумен айналыспайды. Біздің дәстүрімізге әсер ететін күш-жігерімізді анықтай отырып, соңғылардың ұғымдық құрылымын ұмытады, шетте қалдырады.
Фейерабенд осы дамудың барлық мәліметтерін түсінікті ете алатын идеяларды дамытудың жаңа теориясын құруға қолдау көрсетеді. Ал бұл үшін ол көрсетілген шектен еркін болуы тиіс және ғылымның дамуында бір кезеңде жетекші рөл концептуалды фактор, басқаларында –әлеуметтік рөл атқаратынын негізге алуы тиіс. Міне, сондықтан әрқашан осы фактордың екеуі де және олардың өзара іс-қимылда ұстау қажет.
Когнитивті параметрлерден басқа ғылымның дамуына әлеуметтік факторлар әсер етеді. Ғылымның әлеуметтік шарттылығын анықтаудың негізгі мысалы К. Хюбнердің ғылыми рационалдығын зерттеу болып табылады. Өзінің «ғылыми ақыл-ойдың сыны» кітабының міндеті Кантқа ұқсас, ғылыми таным мүмкіндіктерін анықтайтын құрылымдарды анықтау деп санайды.
Оның негізгі идеясы ғылыми ақыл-ой мен рационалдылық қағидатты тарихи және нақты әлеуметтік және мәдени контекстен тыс түсінікті бола алмайды. Ғылыми ойдың тарихи өлшемін ескере отырып, оны әлеуметтік дамудың нақты кезеңдерімен салыстыруға болады, бұл ғылыми білімнің өсу бағыттарын және оны мәдениетке қосу тәсілдерін айқындайтын жасырын жорамалдарды анықтауға мүмкіндік береді.
Ғылыми білімнің әлеуметтік-мәдени шарттылығы туралы тезисті негіздеу үшін Хюбнер факт пен теорияның арақатынасы мәселесін қарастырады. ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы пікірталастарда фактінің теориялық жүктелуі дәлелденді. Хюбнер бұдан әрі жүруде, ол эмпирикалық фактілердің қалыптасу процесіне ғылыми емес факторлар әсер ететінін дәлелдейді. Эмпирикалық ақиқат-Бұл теориялар элементтері ғана емес, сонымен қатар ғылым негіздері, яғни ғылыми тәжірибенің әлеуметтік-тарихи контексті қамтитын кейбір ережелер жүйесін қолданудың нәтижесі. Осы алғышарттар ғылыми теорияларды қалыптастыру стратегиясын айқындай отырып, теориялық іздестірудің сипатын детерминациялайды.
Мәселен, әрбір ғылыми теорияда екі қабат бар. Теориялық принциптермен анық байланысты, ал бұл қағидаттардың қабылдануын жоққа шығарады. Хюбнер бұл астрономиядағы релятивистік космологияның және кеплерлік революцияның қалыптасуының мысалдарында растайды. Кантқа қарағанда, ол априорлық жорамалдардың Тарихи өзгергіштігін көрсетеді. Осылайша, теориялар тәжірибелерден шықпайды,ал оларға әлеуметтік-мәдени контексті қоса алғанда «ілінеді». Хюбнер ғылыми білім –өзгермелі әлеуметтік-мәдени ортаға батырылған біртұтас органикалық жүйе. Оны зерттеу үшін ғылым мен әлеуметтік ортаның байланысын жазып қана қоймай, тарихи дамып келе жатқан жүйе туралы тиісті түсінік қолдану қажет. Мұндай жүйелер деңгейлер иерархиясымен, олардың арасындағы тікелей және кері байланыстармен, сондай-ақ негіз рөлін атқаратын кіші жүйелердің болуымен сипатталады. Эволюция шамасына қарай оларда жаңа деңгейлер пайда болады, олар бұрын қалыптасқан элементтерге әсер етеді, олардың композициясы мен қасиеттерін өзгертеді. Бұл жүйе өз тұтастығын өзгертетін негіздерді қайта құруға әкеледі. Хюбнер ғылым мен әлеуметтік ортаның осындай өзара байланысын жүйелі ансамбль деп атайды.
Ортаның Тарихи өзгергіштігі бір тарихи контексті басқалармен алмастыруды көздейді. Олар өткенден пайда болады, осы элементтерді таңдайды және нақты әлеуметтік қатынастарға сәйкес иерархияны құрайды. Хюбнер ғылымның әлеуметтік динамикасының кейбір модельдік көрінісін ұсынады. Ол дамудың екі сатысын бөледі: қалыпты (ғылыми жүйенің экспликациясы) және революциялық (оның мутациясы). Ғылыми революциялардың себебі жүйелік ансамбльдердің дисгармония болып табылады. Бұл ретте ғылымның негізі әлеуметтік орта мен теория арасындағы жанама буын болып табылады. Олар әлеуметтік ортамен тікелей байланыста және сонымен қатар теориялық іздестіруді реттейді. Ғылымның негізі нормативтік постулаттарды, онтологиялық принциптерді (себеп, кеңістік, уақыт, объект ұғымдарының мазмұнын анықтайтын) және эпистемологиялық сипаттағы дүниетанымдық принциптерді (таным мақсатын және ақиқатты түсінуді анықтайтын) қамтиды.
Осылайша, тарихи өзгермелі ғылыми қызметті талдау үшін оның екі жақты детерминациясын қарастыру қажет: ішкі –зерттелетін объектілердің сипаты жағынан, сыртқы –әлеуметтік-мәдени жағдайлар жағынан.