Биоалуантүрлілік туралы түсінік, оны сақтау және пайдалану

Биоәртүрлілік (жерді мекендейтін организмдердің және олардың табиғи үйлесімдерінің әртүрлілігі) өсімдіктердің, жануарлардың, саңырауқұлақтардың, микроорганизмдердің түрлерін, сондай-ақ олардың бір бөлігі болып табылатын экожүйелер мен экологиялық процестерді қамтиды. Ол сондай-ақ генетикалық әртүрлілікті қамтиды.

Биоалуантүрлілікті сақтау және тұрақты пайдалану адамдардың ауыл шаруашылығы өнімдеріне, медициналық препараттарға, эстетикалық қызметтерге және т.б. қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін маңызды. Әлемде жабайы Өсімдіктерден және табиғи өнімдерден өндірілетін дәрілердің құны жоғары. Қазір де болашақта бір түрдің де жоғалуы қандай экологиялық-экономикалық шығын болуы мүмкін деп болжау қиын.

Шаруашылық қызметтің әртүрлі нысандарының нәтижесінде табиғи кешендердің қуатты трансформациясы, адамның айтарлықтай баспасөзі биотаның елеулі теріс өзгерістеріне алып келеді, адамдар үшін құндылығы немесе әлеуетті құндылығы бар, сондай-ақ экожүйелердің теңгерімін сақтау үшін маңызды болып табылатын түрлерін қоса алғанда, биологиялық түрлердің жоғалуы салдарынан тірі табиғаттың әртүрлілігін жоғалту артады. Беларусьте, оның ішінде Гомельщинде де түрлердің қайтымсыз жоғалу үрдісі, аңшылық-кәсіпшілік жануарлар санының төмендеуі, жер үсті және су кешендерінің флористикалық және фаунистік құрылымының өзгеруі, сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар түрлердің едәуір санының пайда болуы байқалады. Бірақ белгілі (Л. М. Суденя, М. М. Пикулик, 1990), мысалы, жануарлар түрлерінің бесінші бөлігінің де жоғалуы экожүйелердің азып-тозуына әкеп соқтыратын экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуын білдіреді. Биологиялық әртүрлілік, тірі организмдердің гендік қорын сақтау биотикалық айналуды, экожүйелердің тұрақты жұмыс істеуін қолдауды қамтамасыз етеді. Табиғатты дұрыс пайдалану кезінде өсімдіктер мен жануарлардың түрлік әртүрлілігін сақтау ғана емес, сондай-ақ мекендейтін ортаны, жануарлардың көбею жағдайлары мен қоныс аудару жолдарын қорғау, табиғи қоғамдастықтардың тұтастығын сақтау, биотты негізді ұтымды пайдалану мен молықтыру, халықтың денсаулығын қорғау және шаруашылық залалдың алдын алу мақсатында оның санын реттеу маңызды экологиялық принцип болып табылады.

Табиғи экожүйелер табиғи жағдайда өте тұрақты объектілер болып табылады. Биоценотикалық өзара іс – қимыл аясында болатын табиғи іріктеу нәтижесінде – трофикалық (тағамдық), бәсекелі, басқалары-кез келген абиотикалық жағдайларда әр қайсысы ортаның қалыптасқан жай-күйіне барынша бейімделген түрлер кешені қалыптасады. Бұл кешен экологиялық сипаттамалардың тұрақты мәніне ие. Жер үсті, топырақ және су экожүйелерінде қауымдастықтардың орнықтылығын зерттеу, механизмдерді анықтау, орнықтылық критерийлерін әзірлеу қазіргі уақытта көптеген зерттеушілер (Ю. А. Изрель, М. Я. Антоновский, С. М. Семенов және т.б., 1988) шешетін маңызды проблеманы білдіреді. Бұл зерттеулер табиғи экожүйелердің тұрақсыздығының пайда болу механизмі экологиялық, жалпы биологиялық заңдылықтарды толық білмеуіне, процесті басқарудың сәтсіз схемасын іске асыруға байланысты әртүрлі болуы мүмкін екендігін көрсетеді. Мұндай жағдайдың типтік мысалы ауыл және орман шаруашылықтарында пестицидтерді пайдалану болып табылады. Пестицидтердің әлемдік өндірісі үлкен шамаға жетті. Оларды қолдану қарқынына қарамастан, зиянкестерден, басқа да қауіпті организмдерден егіннің жоғалуы үлкен болып қала береді. Бұл құбылыстың себептерінің бірі зиянкестермен – фитофагтармен химиялық күрес жүргізу кезінде пайдалы жәндіктер, соның ішінде фитофаг жыртқыштары айтарлықтай дәрежеде жойылатыны болып табылады. Адам табиғи фитофагтардың жаулары тегін екенін төлейді. Химиялық күрестің қарқындылығы кейде өте жоғары мәндерге жетеді және бірінші ретті продуцент – консумент жүйесі (фитофаги)-екінші ретті консумент (жыртқыштар) 2-ретті консументтердің жойылуына, фитофагтардың санын көтеруге және химиялық өңдеуді одан әрі амалсыз қарқындатуға байланысты тепе-теңдіктен біртіндеп шыға алады. Экономикалық тұрғыдан бұл орасан шығындарға, экологиялық тұрғыдан – табиғи ортаның апатты ластануына алып келеді. Осылайша, адамның қызметі табиғи заңдылықтарды дәл білуді талап етеді. Егер экожүйені, өмір сүру ортасының сапасын сақтағымыз келсе, бұл Аксиомамен санауға болмайды.

Биологиялық әртүрлілікті (биоалуантүрлілікті) сақтау және табиғи биологиялық ресурстарды тұрақты (жүйесіз) пайдалану проблемасы барлық елдердің адамдарын біз де бір бөлігі болып табылатын табиғи экожүйелердің тамақтануын болдырмау жолдарын бірлесіп іздеуге мәжбүрлейді. БҰҰ-ның Рио-де-Жанейродағы конференциясында (1992) 179 мемлекеттің өкілдері биоәртүрлілік жөніндегі Конвенцияны қабылдады. Биоалуантүрлілік жөніндегі Конвенцияда маңызды ретінде мынадай міндеттер қойылды:

— биоалуантүрлілікті сақтау;

— оның компоненттерін тұрақты пайдалану;

— генетикалық ресурстарды пайдалану нәтижесінде пайда болатын пайданы әділ және тең құқықты алу.

Беларусь Республикасы аталған конвенцияға қол қойды және бекітті. Оған сәйкес биологиялық әртүрлілікті сақтау және тұрақты пайдалану жөніндегі ұлттық стратегия мен іс-қимыл жоспары әзірленді. Бұл құжат қазіргі және болашақ ұрпақ мүддесінде еліміздің биологиялық әртүрлілігін сақтау жолындағы практикалық қадамдарды жүзеге асырудағы негізгі басшылық болып табылады.