Биологиялық белсенді заттар

Органикалық қосылыстардың ерекше тобы биологиялық белсенді заттар болып табылады. Олардың көмегімен зат алмасу процестері, тірі организмдердің өсуі және дамуы жүзеге асырылады және реттеледі. Ағзалар бөлетін кейбір биологиялық белсенді заттар өз және басқа түрлерге әсер етеді. Мысалы, жануарлар түрлі биологиялық белсенді заттардың көмегімен қарама — қарсы жыныстың дарақтарын тартуға немесе жауларын үркітуге, ал өсімдіктер-басқа өсімдіктердің, топырақ микроорганизмдерінің өсуін тежеуге немесе ынталандыруға қабілетті. Биологиялық белсенді заттарға витаминдер, гормондар, феромондар, алкалоидтар, антибиотиктер және т. б. жатады.

Витаминдер-ағзалардың өмір сүруіне қажетті төмен молекулалы органикалық қосылыстар. Олар негізінен күрделі ферменттердің компоненттері ретінде зат алмасуды реттеуге қатысады.

Дәстүрлі түрде витаминдер латын әліпбиінің А, В, С, D және т.б. әріптерімен белгіленеді, бірақ олардың әрқайсысының атауы да бар. Мысалы, А витамині-ретинол, С витамині-аскорбин қышқылы. Витаминдер әртүрлі химиялық құрылымы мен қасиеттері бар. Бір витаминдер майларда ериді — олар май еритін деп аталады (мысалы, A, D), басқа суда еритін және тиісінше, од О Р ас тв О Р және мыми деп аталады (мысалы, С, Вь В6).

Адам мен жануарларға арналған витаминдердің көзі өсімдік тектес тамақ өнімдері болып табылады. Алайда, кейбір витаминдер тек жануар тектес өнімдерде (мысалы, А және D) бар.

Витаминдер қатары адам және жануарлар ағзасында ізашарлардан (Провитаминдер) синтезделуі мүмкін. Мысалы, адам терісінде провитамин (холестерин туындысы) ультракүлгін сәулеленудің әсерінен D витамині синтезделінеді, ал бауырда каротиндерден А витамині түзіледі. Мысалы, адамның ішегінде олар В6 витаминін синтездейді.

Гормондар (грек тіл. гормао-ынталандыру) — арнайы торлармен, тіндермен және органдармен (ішкі және аралас секреция бездерімен) өндірілетін биологиялық белсенді заттар, биохимиялық процестерге қосылады және басқа жасушаларға, тіндерге және органдарға (нысана) әсер етеді.

Гормондарда ақуыз (опин матротрынан өсу гормоны, ұйқы безінің инсулин және глюкагон гормондары) және стероидты табиғат (жыныс гормондары, бүйрек үсті безінің гормондары) болуы мүмкін, сондай-ақ амин қышқылдарының туындылары (тироксин және т р и-йодтиронин қалқанша безінің гормондары, норадреналин, адреналин) және т. б. болуы мүмкін.

Гормондарға жоғары биологиялық белсенділік тән-тіпті өте аз концентрацияларда олар ағзада өтетін процестерге күшті әсер етеді. Гормондардың ерекшелігі олар белгілі бір нысанаға әсер етеді. Мысалы, өсу гормоны көбінесе сүйек және шеміршек тіндеріне әсер етеді. Гормондардың бақылауымен адам мен жануарлардың жеке дамуының барлық кезеңдері, сондай-ақ тіршілік әрекетінің барлық процестері болады. Олар ағзаның сыртқы және ішкі ортасы жағдайының өзгеруіне бейімделуді, ферменттер белсенділігінің реттелуін қамтамасыз етеді.

Егер белгілі бір гормондар жеткіліксіз мөлшерде өндірілмесе немесе жалпы өндірілмесе, ағзада әртүрлі ауырлық дәрежедегі заттардың дамуы мен алмасуының бұзылуы байқалады. Сондай-ақ, белгілі бір гормондардың шамадан тыс пайда болуы ағзаға теріс әсер етеді. 9-сынып биология курсынан сізге белгілі, мысалы, баланың ағзасында жеткіліксіз пайда болған кезде өсу гормоны карликовость дамиды, ал шамадан тыс — алыпизм.

Өсімдіктерде ф және то г о р м о н ы н (отгреч. фитон-өсімдік). Олар өсімдіктердің өсуі мен дамуының барлық процестеріне әсер етеді: жасушалардың бөлінуі мен өсуі, тіндердің саралануы, ағзалардың қалыптасуы, бүйректің дамуы, тұқымдардың өсуі және т.б. бір фитогормондар бұл процестерді ынталандырады, басқалары керісінше, бәсеңдетеді.

Мысалы, жоғарғы ұшы тіндерінде синтезделген ауксиндер жасушалардың созылуын тудырады. Нәтижесінде сабақтардың, жапырақтардың және тамырлардың өсуі ынталандырылады, олардың майысуы пайда болады. Гиббереллин жасушалардың бөлінуін және созылуын ынталандыру есебінен ағзалардың өсуін тездетеді. Сонымен қатар, олар тұқымдардың, түйнектердің, баданалардың тыныштығын үзеді, шаңның өсуін ынталандырады. Гиббереллиндер қарқынды өсіп келе жатқан мүшелерде — қалыптасатын тұқымдарда, ұшы бүйректерінде, тамырларда сирек синтезделеді. Тұқымдарда, жемістерде және білім беру тіндерінде ең көп цитокниндер жасушалардың бөлінуін ынталандырады.

Феромондар (грек. феро-несу, гормао-түр) — ағзадан сыртқы ортаға бөлінетін және сол түрдегі дарақтардың мінез-құлқы мен физиологиялық жай-күйіне әсер ететін биологиялық белсенді заттар. Феромондар өз түрін тану үшін, неке серіктесін тарту үшін, өз аумағын белгілеу үшін немесе қорғау үшін қолданылады. Феромондар, гормондар сияқты, шағын концентрацияларда әрекет етеді және сигналдық молекулалар болып табылады. Егер гормондар ағзаның ішіндегі өмір сүру процесін реттейтін болса, онда феромондар басқа организмдерге химиялық сигнал ретінде беріледі. Феромондар арқылы байланыс бактерияларда, протистерде және әр түрлі жануарларда байқалады.

Алкалоидтар-өсімдік тектес органикалық биологиялық белсенді заттар. Көптеген алкалоидтар жануарлар мен адамға улы. Алкалоидтар шамамен 2500 түрден табылған. Олардың өсімдіктер өміріндегі маңызы, шамасы, жануарлардың тамақтануынан қорғау болып табылады.

Кейбір алкалоидтар аз дозаларда адам медицинада дәрі ретінде пайдаланылады (атропин, кофеин, морфин және т. б.). Алкалоид хинин безгекті емдеуде қолданылады: ол адам эритроциттерінде безгек плазмодиясының тіршілігін тежейді.

Биологиялық белсенді заттардың ерекше тобы-антибиотиктер (грек. қарсы-қарсы, биос-өмір). Бұл табиғи немесе Синтетикалық биологиялық белсенді заттар. Табиғи антибиотиктер әр түрлі микроорганизмдердің жасушаларымен өндіріледі. Олар басқа микроорганизмдердің жасушаларына әсер етеді, олардың дамуын тежейді немесе оларды өлтіреді.

Адам ауру тудыратын бактериялар, паразиттік протистер немесе саңырауқұлақтар туындаған ауруларды емдеу үшін антибиотиктерді кеңінен қолданады. Кейбір антибиотиктер қатерлі ісіктердің өсуін тежейді. Алайда антибиотиктерді тек дәрігердің тағайындауы бойынша қабылдау керек, әрі оларды қабылдау жөніндегі ұсыныстарды қатаң сақтай отырып. Антибиотиктерді өз бетімен емдеу және теріс пайдалану ағзаның жеке қорғанысының әлсіреуіне, ішек микрофлорасының өлуіне, бауыр мен бүйрек ауруларына әкелуі мүмкін.