Экономикалық тиімділік көрсеткіштері

Шаруашылық дербестігі мен тәуелсіздігі қабылданатын басқарушылық шешімдердің жауапкершілігі мен негізділігін арттыруға алып келуі тиіс қазіргі заманғы жағдайларда Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің тиімділігін бағалаудың ерекше маңызы бар. Кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін басқару бойынша қабылданатын шешімдердің экономикалық негіздемесі экономикалық тиімділіктің әртүрлі көрсеткіштерін есептеу жолымен жүргізіледі. Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің барлық жүйесін екі топқа бөлуге болады. 1. Абсолюттік шамалар ретінде айқындалатын тиімділік көрсеткіштері тиісті ақша бірліктерінде нәтижелер мен шығындар арасындағы айырмашылық ретінде көрсетіледі. 2. Нәтижелердің шығындарға қатынасы негізінде анықталатын тиімділік көрсеткіштері әдетте салыстырмалы және салыстырмалы бірліктерде көрсетіледі: %, руб./руб.,$/$, бірлік үлесі және т. б. Шығындар деп тартылатын өндірістік ресурстардың ақшалай, құндық бағасын түсіну керек: шикізаттың, материалдардың, энергияның, еңбек ресурстарының, Бөгде ұйымдардың қызметтерінің құны, түрлі мемлекеттік қорларға міндетті аударымдар және оларсыз мәміле, операция жүзеге асырылмайтындай басқа да шығындар. Нәтижелер деп кәсіпорын үшін алынған пайданың ақшалай, құндық бағасын түсіну керек: жеткізілген өнім, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін ақшалай қаражат, алынған тауар, жұмыс, қызмет және т. б. құны. Көрсеткіштерді есептеу кезінде мынадай қағидаттық әдіснамалық ережелерді сақтау маңызды. * шығындар мен нәтижелердің барлық құрамдастарын барынша толық есепке алу принципі • Шығындар мен алынған нәтижелерді толық есепке алу қандай да бір іс-шараның, шешімнің тиімділігін бағалау туралы қорытындыларды жоққа шығаруы мүмкін; • базалық нұсқамен салыстыру принципі. Барлығы салыстыруда, соның ішінде тиімділігі де танылады. Базалық нұсқа үшін шешім қабылданғанға дейінгі істің жағдайы, шешім қабылдау нұсқаларының бірі немесе нарықтағы, бәсекелестегі істің жағдайы қабылдануы мүмкін. Салыстыру базасын дұрыс таңдау бағалаудың бұрмалануына әкелуі мүмкін • * шығындар мен нәтижелерді салыстырмалы түрге келтіру принципі. Салыстырмалы көрсеткіштер салыстырмалы болуы тиіс. Мысалы, оларды көлемі, сапасы, уақыт кезеңі және басқа параметрлер бойынша салыстырмалы түрге келтіру керек; • әр түрлі кезең шығындары мен нәтижелерді уақыттың бір сәтіне келтіру принципі. Осы қағидатты сақтау — тиімділікті бағалау теориясының маңызды ережелерінің бірі. Әр түрлі кезең шығындарын уақыттың бір сәтіне келтіру әдістері экономикада жақсы әзірленген. Тиімділік көрсеткіштерінің нақты есебі сыртқы рыноктағы операциялардың түріне, оның мақсаттарына, шарттарына және нақты мәміленің басқа да ерекшеліктеріне едәуір дәрежеде тәуелді болады. Сыртқы нарықтағы операциялардың әр түрлі түрлеріне қолданылатын тиімділік көрсеткіштерін есептеудің жалпы ережелері мен мысалдарын қарастырайық. Экспорттың экономикалық тиімділігі. Тауарлар, өнімдер, жұмыстар немесе қызметтер экспортынан экономикалық әсердің көрсеткіші былайша анықталады: ЭЭэкс= O бф + Вр-Зэкс мұндағы ЭЭ-экспорттың экономикалық әсерінің экс — көрсеткіші, руб.; Овф — валюта түсімін (мемлекетке міндетті түрде сатуға жататындарды шегере отырып) валюта түскен күнгі бағам бойынша рубльге қайта есептеумен есептелетін кәсіпорынның валюта қорына аударымдардың сомдық баламасы, руб.; Вр — валюта бөлігін мемлекетке міндетті түрде сатудан түскен сомдық түсім, руб.; Зэкс — кәсіпорынның экспортқа арналған толық шығындары, олар мыналарды қамтиды: өнімді өндіруге және сатуға арналған шығындар (жарнама, маркетинг, көлік, сақтандыру, баждар, алымдар және т. б.). Экономикалық мазмұн бойынша тиімділік көрсеткіші пайда ұғымына сәйкес келеді. Экспорттың экономикалық тиімділігінің көрсеткіші мынадай түрде есептеледі: Ээкс = (Овф + Вр)/Зэкс мұндағы Ээкс — экспорттың экономикалық тиімділігінің көрсеткіші, руб. / руб. Экспорт тиімділігінің қажетті шарты бұл көрсеткіштің бірліктен артық болуы болып табылады. Өнім экспорты бойынша неғұрлым негізделген шешім қабылдау үшін Ээкс экспортының тиімділік көрсеткіші өнімді өндіру және ішкі нарықта өткізу тиімділігінің көрсеткішімен салыстырылады. Импорттың экономикалық тиімділігі. Импорттың экономикалық тиімділігі импортты жүзеге асыру мақсаттарына байланысты әртүрлі болып есептеледі: өз тұтынуы үшін немесе ішкі нарықта сату үшін. Импортталатын өнімді ішкі тұтыну (пайдалану) үшін импорттың экономикалық әсері, яғни ээимп = Зи-ЦПимп, мұнда ЭЭимп — меншікті пайдалану үшін өнім импортының экономикалық тиімділік көрсеткіші, руб.; Зи-импорттық балама өнімді сатып алуға (дайындауға) және пайдалануға арналған толық шығындар, руб.; Зи = Цп.в + — Эрв, мұнда ЦПп.в-базалық нұсқа бойынша өнімді сатып алу бағасы (дайындау шығындары) (балама өнім немесе ұқсас импорттық өнім), оны сатып алуға (дайындауға) байланысты барлық шығындарды қамтитын руб.; Эрв — тұтынылатын шикізаттың, материалдардың құнын, отын мен энергияның құнын, жөндеу, қосалқы бөлшектерді ауыстыру құнын, қызмет көрсетумен айналысатын барлық аударымдары бар жұмысшылардың жалақысын және басқа да ұқсас шығыстарды қамтитын балама немесе ұқсас импорттық өнімнің бүкіл қызмет ету кезеңіндегі пайдалану шығыстары, руб.;; Цпимп= Цпи+ Эри мұнда Цп.и-сыртқы нарықта тауарды сатып алуға байланысты барлық шығыстарды (келісім-шарттың бағасы, баж, алымдар, көлік, сақтандыру, делдалдардың қызметтеріне ақы төлеу және т. б.) қамтитын импорттық тауарды сатып алу (сатып алу) бағасы, руб.; Эр.и-тұтынылатын шикізаттың, материалдардың құнын, отын мен энергияның құнын, жөндеулер мен қосалқы бөлшектердің құнын, барлық аударымдармен жұмысшылардың жалақысын және пайдалануға байланысты басқа да осыған ұқсас шығыстарды қамтитын импорттық тауардың (өнімнің) бүкіл қызмет ету кезеңіндегі пайдалану шығыстары, руб. Экономикалық тиімділік көрсеткішінің экономикалық мәні, егер импорттық өнімді балама импорттық өнімді сатып алудың (дайындаудың) орнына импорттаушының қандай пайдасы болатынын көрсетеді. Егер Цпимп > Эр.және, онда бұл көрсеткіштің абсолюттік мәні, егер ол импорттық өнімнің орнына импорттық өнімге балама өнім сатып алса (әзірлесе), әлеуетті импорттаушы болуы мүмкін пайда туралы білдіреді.; немесе осы көрсеткіштің абсолюттік мәні, егер ол импорттық өнімге ұқсас өнімді сатып алудың (дайындаудың) орнына импорттық өнімді сатып алса, импорттаушының алатын шығын мөлшері туралы білдіреді. Ішкі нарықта импортталатын тауарды сату мақсатында импорттың экономикалық тиімділігі былайша есептелуі мүмкін. Ээимп = Цри — Цпи, мұнда-ээимп — импорттың экономикалық тиімділігінің көрсеткіші, руб.; Цр.и-сатуға байланысты шығындарды шегергендегі импорттық тауарларды өткізу бағасы (жарнама, маркетинг, Көлік және т. б.), руб.; Пқз-импорттық тауарларды сатып алу (сатып алу) бағасы, оларды сатып алуға байланысты барлық шығыстарды (келісім-шарттың бағасы, баж, көлік, сақтандыру, делдалдардың қызметтеріне ақы төлеу және т. б.) қамтитын руб. Экспорттық-импорттық операциялардың экономикалық тиімділігі. Егер кәсіпорын айналысады экспортымен және импортымен бір уақытта, онда бағалау үшін, оның сыртқы нарықта белгілі бір кезеңде болуы мүмкін есептелген интегралды тиімділік көрсеткіштері сыртқы сауда қызметі. ЭЭэкс — имп экспорттық-импорттық қызметінен интегралды экономикалық әсердің көрсеткіші былайша есептелуі мүмкін: ЭЭэкс-имп= ЭЭэкс + ЭЭимп, мұнда ЭЭэкс-экспорттан алынатын жиынтық экономикалық әсер, ол үшін нәтиже анықталатын уақыт аралығына келтірілген руб. Тиісті уақыт кезеңінде жасалған барлық экспорттық мәмілелер бойынша әсерлердің сомасы ретінде айқындалуы мүмкін және формула бойынша есептеледі (жоғарыда қараңыз); ЭЭимп — нәтиже анықталатын уақыт аралығына келтірілген импорттың жиынтық экономикалық әсері, руб. Тиісті уақыт кезеңінде жасалған барлық импорттық мәмілелер бойынша әсерлердің сомасы ретінде айқындалуы мүмкін интегралдық экономикалық тиімділік көрсеткішінің экономикалық мәні, ол экспорт-импорт операцияларының барлық жиынтығы бойынша тиісті уақыт кезеңінде СЭҚ қатысушысы болған пайданы көрсетеді. Тауар алмасу операцияларының экономикалық тиімділігі. Тауар алмасу операцияларының экономикалық тиімділігі салыстыру, нәтиже мен шығындардың арақатынасы негізінде анықталады. Тауар алмасу операциясының ерекшелігі, оның нәтижесі жеткізілген тауарлар, жұмыстар, қызметтер үшін айырбас ретінде алынған құндық баға болады. Бартерлік операцияның тиімділігі ішкі және сыртқы нарықтар бағаларының арақатынасына байланысты болады. Егер осы мысалда әлемдік баға бойынша сыртқы нарықта металл сату және ішкі нарық бағасы бойынша бартер бойынша ұсынылатын тауарды кейіннен сатып алу түріндегі қарапайым бартерге нақты балама болса, онда балама алмасу шарты тауар алмасу операциясының басқа бір түрі алыс-беріс шикізатымен (таллинг) операция болып табылады. Дайын өнімді қайта өңдеу үшін төлем жасай отырып, шетелдік шикізатты қайта өңдейтін кәсіпорын үшін нәтиже осы дайын өнімнің құны болады. Шикізатты қайта өңдеуші кәсіпорын үшін шикізатты қайта өңдеумен және жеткізумен және дайын өнімді жөнелтумен тікелей байланысты шығындар шығын болады. Тиімділікті арттыру мүмкіндіктері: әр процестің көптеген ықтимал нұсқалары қарастырылады және ең оңтайлы таңдалады.