Франц Шуберт өмірі мен шығармашылығы
Франц Шуберт — Австрия елінің ірі композиторы. Оның мұрасы — XIX ғасырдағы музыка өнеріндегі романтизм көрінісі. Композитор шығармашылығы Вена классиктері мен романтизм өкілдерінің екі аралығында көрінеді. Оның көптеген ән-романстары осы бағытта көрінеді.
XIX ғасырдың бас кезіндегі Австрия музыка мәдениетінің ірі орталығы болды. Бұл И.Гайдн мен В.Моцарт шығармаларының ел арасына тарап, Бетховен шығармашылығының шарықтаған кезі болатын. Бірақ Еуропадағы әлеуметтік жағдай, елдің тұрмыс-тіршілігі қоғам дамуының басқа сатысында еді. Музыка өнерінің қоғамдағы орны артып, король сарайларында би өнеріне негізделген балдар жиі болатын болды. Осыған орай көпшіліктің көңілінен шығатын жаңа типтегі музыкаға деген сұраныс арта берді. Осындай кезеңде еңбек етіп, артында мол мұра қалдырған композиторлардың бірі — Франц Шуберт.
Ф.Шуберт 1797 жылы Вена қаласының маңындағы Лихтенталь деген жерінде туған. Оның әкесі мектепте мұғалім болып жұмыс істеп, өз балаларын жақсы қасиеттерге баулиды. Үлкен ұлдары әке жолын қуып мұғалім болса да, шіркеуге бой ұсына қоймады.
Шуберт отбасында музыка елеулі орын алды. Оны барлығы да сүйіп тыңдайтын. Гайдн, Моцарт симфониялары мен сонаталық формада жазылған увертюралар да жиі тыңдалатын. Франц алғашқы дәрісті өз әкесі мен ағасынан алады. Артынан Лихтенталь шіркеуінің регенті Михаэль Хольцерде оқып, шіркеу хорында бірінші сопрано, оркестрінде скрипкада ойнайды. Осы кездің өзінде Франц ән, фортепьянолық пьесалар жазады.
Шуберт 11 жасында конкурсқа қатысып, дарынды балаларды ақысыз оқытатын оқуға қабылданады. Шуберттің музыкалық қабілеті Сальери назарына ілігеді. Осында жүріп-ақ ол өзінің дарындылығымен көзге түсті. Гармония пәнінен дәріс берген ұстазы ағынан жарылып, «мен оған ештеңе үйрете алмаймын, оны құдайдың өзі үйретіп қойған» деген екен.
1812 жылы Шуберт фортепьяноға арнап 12 менуэт, трио жазды. Олармен танысқан композитор А.Шмидт Шуберттің болашағынан зор үміт күтетінін айтады.
Шуберт композиторлық шеберліктің қыр-сырын игеру мақсатында Сальериден контрапункт пен композиция пәндері бойынша дәріс алады. Ұстазының 50 жылдығына орай кантата жазады. Бірақ көркемдік мәселелеріне келгенде Сальери мен Шуберт көзқарастары үнемі сәйкес келе бермеген. Шубертті Моцарт опералары мен Бетховен симфониялары қызықтырады. Бұл кезең Шуберт шығармашылығының қалыптасу жылдары болды.
1813 жылы Шуберт аталған оқу орнын тастап кетеді. Бірақ мектеп қабырғасынан кеткен соң күн көру, тіршілік ету мәселесі туындайды. Сол себепті мектепке мұғалім болып орналасады.
Осы жылдары Шуберт музыка жазу шеберлігін арттыра түсіп, оның көркем шығармашылығы да гүлдене бастайды. Ол «Орман патшасы», «Форель», «Жиһанкез» сияқты көптеген әндер жазады. Вокалдық музыканың басқа жанрларын да меңгеріп, музыкалық шығармалар жазады. 19 жасар Шуберт 5 симфонияның авторы.
1815 жылы Шуберт барлығы 144 ән, төрт зингшпиль, екі соната, екі месса, квартет т.б. шығармалар жазған. Жігіттік шағында Лихтенталь шіркеуіндегі хор әншісі Терезаға ғашық болады. Бірақ тағдыр оларды қоспай, Тереза басқа адамға тұрмысқа шығады.
1817 жылы Шуберт Иоганн Михаэль Фогльмен танысады. Фогль Шуберт әндерін орындап, көлшілікке насихаттаушы болады. Сол негізде Шуберт әндері Вена қаласының көптеген музыкалық ұжымдарында айтыла бастайды. Лирикалық сезімге толы бұл әндердің иесі Франц Шуберт есімі елге танылады.
Ф.Шуберт аз уақыт венгер Эстергази қарауында музыка мұғалімі болып қызмет атқарады. Мұнда ол венгер халқының музыкалық фольклорымен танысады. Артынша фортепьяноға арнап «Венгер дивертисменттерін» жазады. Олар төрт қолмен ойнауға лайықталған еді.
Венгер жерінен оралған соң Шуберт бұрынғы жұмыстарын тастап, артист ретінде өмір сүреді. Күн көрісі күн санап қиындаса да, Шуберт әсем әндерін, опера, симфония, сонаталарын жаза береді. Композитордың «Альфонс және Эстрелла» операсы да осы кезеңнің жемісі.
Шуберт көптеген ақын, саясаткерлермен достасып, бірінің сөзіне ән жазса, екіншісімен бірігіп үйірме құрады. И.Х.Зеннмен бірге құрған үйірмеге белгілі жазушы, суретші, композиторлар мүше болады. Онда мәдениет, әдебиет, поэзия мәселелері талқыланып, Шуберт әндері орындалып тұрады.
Фогль бастамасымен Кертнертор театрында композитордың «Ағайынды егіздер» және «Сиқырлы арфа» опералары қойылады. Кейін жазған олералық шығармалары опера театрында қойылмаса да, әндері тарай берді. Шуберттің алғашқы әндер жинағы 1821 жылы жарық көрген. Осыдан соң оның музыкалық туындылары жиі баспа жүзін көре бастады. Олар негізінен ән, вальс, галоп, марш сияқты шағын шығармалар болатын. Ал композитордың көлемді туындылары тарих тасасында қала берді.
1822 жылы Ф.Шуберт өзінің «Аяқталмаған симфониясы» мен Вильгельм Мюллердің сөзіне «Өте сұлу диірменші қыз» циклын жазады. Оған 20 ән енген. Осы әндер циклы Шуберт есімін Вена, тіпті шет елдерге де танымал етеді.
Ф.Шуберттің жеке тұрмысы ауыр болса да, ол жұмысқа тұрғысы келмеді. Достарының айтуымен 1826 жылы Австрия императорына сарай вице-капельмейстерінің орнын сұрап өтініш жазады. Осы жылы композитор Вильгельм Мюллердің «Қысқы жол» атты өлеңдерімен танысады. Олардың мазмұны Шуберт көңілінен шығып, композитордың ішкі сезімдерін ашқандай әсер етеді. Артынша Ф.Шуберт бұл өлеңдерге ән жазады. «Қысқы жол» вокалдық циклы композитор қаламынан туған ең соңғы шығарма болатын.
Композитордың 1828 жылы Вена қаласында өткен авторлық концерті Шуберттің дарын иесі екендігін мойындатады. Осы жылдың күзінен денсаулығы күрт нашарлап, ұзамай қайтыс болады. Композитордың өтініші бойынша оны Л.Бетховен жерленген жерге қояды.
Ф.Шуберт түрлі жанрларда жүздеген музыкалық шығармалар жазған композитор. Алғаш жазған туындылары көркемдік ерекшеліктері, музыкалық-интонациялық жүйесі бойынша классикалық дәстүрге жақын болса, вокалдық лирикасы, басқа жанрдағы шығармаларында романтикалық бағытты ұстанды.
Шуберттің негізгі жанры — ән. Композитор жеке адамның өмірі мен ішкі жан дүниесіне жақын жанрды таңдап, вокалдық шығармалары арқылы романтикаға толы лирикалық образдар галереясын жасады. Ол австрия, неміс халықтарының ән өнерін биік сатыға көтерді.
Композитор Гете сөзіне арнап 70-тен астам, Шиллер поэзиясына 50-ден астам лирикалық әндер жазған. Плегель, Рельштаб, Гейне, Петрарка, Вальтер Скотт аудармаларына да әндер шығарған. Композитор барлығы 600-ден аса әндер жазған.
Шуберттің жігіт шағында жазған әндерінің арасынан лириканың небір көркем үлгілерін кеэдестіруге болады. Оның «Ұршық иірген Маргарита» («Маргарита за прялкой») атты әні романтикалық бейнелер топтамасының басы. Мұнда лирикалық баян көркемдік тәсіл қуаты арқылы берілген. Мүнда Шуберт романсының халыктық жанр мен психологизмге жақындығы байқалады.
Композитордың «Орман патшасы» балладасы терең сезім, образдарының айқындығымен дараланады. Фантастикалық бейнелерді суреттеу барысында Шуберт романтизмге тән диссонанстық интонациялар қолданған.
Г.Шмидт сөзіне жазылған драмалық силаттағы «Жиһангер» әні баллада формасында жазылған. Онда фантастикалық образдар кездеспейді. Түрлі вокалдық тәсілдер, жалғыздық мотиві Шуберт әндерінің негізгі өзегі.
Композитордың «Өлім және қыз» («Смерть и девушка») атты шығармасы философиялық лириканың көркем бір үлгісі. Ән диалог түрінде жазылған. Ф.Шуберт екі вокалдық цикл жазған. Алғашқысы — «Өте сұлу диірменші қыз» жиырма әннен құралып, өз кезеңінде «әнмен жазылған роман» деген атауға ие болған. Ондағы көңіл күй бір сюжеттік бағытқа құрылыл, жастық шақ, оянып келе жатқан махаббат сезімі, үміт, қуаныш, өкініш, сезіктену, қызғаныш, қайғы болып отырады.
Циклдың басынан аяғына дейін бұпақ бейнесі өтіп жатады. Ол әңгіме айтушының егізі: досы, ақылшысы, ұстазы. Вокалдық цикл толқыны қатты су суреттемесімен басталады. Шуберттің екінші вокалдық циклы — «Қысқы жол» 24 әннен тұрады. Қалыңдығының бай болғанын қаламаған жігіт қаладан ұзап, қараңғыда еш мақсатсыз кете береді. Циклдың прологы -«Қайырлы түн» («Спокойной ночи») әні Шуберт шығармаларының трагедияға толы үлгісі.
Ф.Шуберт өзінің ән-романстарымен романтизм бағытына елеулі үлес косқан композитор. Оның ірі жанрда жазған шығармасы — си минорлы симфония. Шыгарма небәрі екі бөлімнен тұратындықтан музыка зерттеушілері тарапынан «Аяқталмаған симфония» деген атауға ие болған.
ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері.
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.