ХІХ–ХХ ғасырдың басындағы қазақтардың дәстүрлі аңшылығы

Қазақстанда аңшылық кәсіппен ежелгі дәуірден айналысқан. Ерте заманнан бастап қола дәуіріне дейін аңшылық дәстүрі шаруашылықта жетекші орын алып келген. Бұған түрлі үңгір тұрақтарынан табылған археологиялық және палеозоологиялық материалдар және аңшылық кәсібінің 30-ға жуық түрін, соған қатысты әр түрлі құрал-саймандарды және аңшылықтың көп түрлі тәсілдерін байқап көруге болатын жартас беттеріндегі суреттерден алынған деректер куә бола алады. Кейінгі ғасырларда аңшылық өзінің бұрынғы мәнін жоғалтып, қосалқы кәсіпке айналды.

Қазіргі күнде жүргізіліп жатқан зерттеулер нәтижелерінде көшпенділердің қабір қазбаларынан мүйізден, жануарлар сүйегінен жасалған бұйымдар жиі және көптеп табылып отыр. VІІ-ІХ ғғ. Ертістегі Бобров обасынан жолбарысты найзасымен жаралап жатқан салт атты бейнелеген қаңылтыр табылған. Орта ғасырда қаумалап, қоршап аулау аңшылығы кеңінен тараған, тіпті соғыс кезінде де аңшылықтың осы түрімен айналысуға мүмкіншіліктер жасалған. Аңшылықтың мазмұны барлық жерде негізінен бірдей. Аңшылықтың аталымыш түрі басқа да көшпелі халықтарда кездеседі. Аңшылық кәсібінде қыран құстар, тазы ит, кейінірек мылтық пайдаланған. Аң аулау қарапайым халықтың ежелден жәрдемші күнкөріс көзі болса, ақсүйектердің әуесқойлық ермегіне айналған. «Бірақ кәсіпшілдіктер, – И.Г. Георгидің сөзіне қарағанда, – жабайы құс пен жұмсақ ескі- құсқыларды қолға түсіріп, аз пайда келтірмейді».

Қыран құстармен аң аулау. Аңшылықтың ең көп тараған түрі қыран құстармен аң аулау – саятшылық. Қыран құстарды аң аулауға баулу, қыран салу тәсілдерінің жалпы жүйесі көптеген халықтарда ұқсас және дәстүрлі болып келеді. Егер Еуропада сұңқармен аулауды бағаласа, Орталық Азия мен Қазақстанда бүркіттерді және қаршыға мен сұңқардың 10 түрін, әсіресе, тұйғын, қаршыға, ақсұңқар, лашын, ителгі, т.б. қолданған [10, с.49; 11, с.137-165]. Бұл құстарды белгілі бір аңдарды аулауға салған. Мысалы, қасқырларға, түлкілерге, қарсақтарға, тау ешкілеріне бүркітпен, қаздар мен дуадақтарға қаршығамен, ал, ұсақ жабайы құстарға – сұңқарлармен шыққан.

Сұңқар, қаршығамен аң аулау саятшы ақсүйектердің сүйікті ермегі болғандықтан, негізінен спорттық-әуесқойлық көңіл көтерерлік сипат алған. Ал, қарапайым адамдар бүркіттерді баптап, үйретумен айналысқан, себебі, аңшылық «қатардағы көшпендінің күн көріс тіршілігіне айтарлықтай демеу болған» [15, с.12]. Қыран құстардың құны Қазақстанның қай аймағында болмасын жоғары бағаланған. Мәселен, «жақсы бүркіттің өзі 5-6 түйеге, сұңқар – бір немесе екі түйеге, қаршыға мен қырғи – арзандау бағаланған [16, с. 20]. Аңшылардың қыран құстарды баптауы төрт кезеңнен тұрады: қажетті құсты қаумалап ұстау, оны қолға үйрету, одан кейін баптау және тікелей аңға салу [17, с.40-46; 18, с.8.]. Қыран құстардың балапандарын ұясынан алған, сондай-ақ, арнайы қақпан, тор, тұзақ құру арқылы да ұстаған. Қолға түскен құстарды үркітіп алмау және қозғалдырмау үшін төменгі қабақтарын тесіп, жіңішке жібек жіп өткізіп, түйіндерін сыртына шығарып, ұшын желкесіне қарай байлаған. Бастарына тері бүркемеден томаға кигізген және осы мақсатта киізден жасалған бауларды да пайдаланып, құсты жіңішке, ұзын балақбаумен тұғырға отырғызып, байлаған.

Қыран құстарды баптау және баулу. Қыран құстарды баптауға оның барлық сырын білетін, өз тәжірибелерін ұрпақтан ұрпаққа беріп келе жатқан құсбегілердің арнайы біліктілігі талап етіледі. Қарапайым құсбегілер құстарын өздері баулыған [11, с.12; 20, с.46]. Қолға түскен құстарды жыл бойы киіз үйде баптаған. Салт бойынша халықта оларды «ақпейіл» және «қыңғы» деп екіге бөледі. Баулуға жылдам көнетін болғандықтан, бірінші түрі қатты бағаланған, екіншісі баулу нәтижелі болу үшін ұзақ уақыт пен шыдамдылықты қажет етеді [21, с.53]. Оларда артық салмақ болдырмау үшін, майсыз және қансыз еттермен (ақ жем және бөртпе) тамақтандырған. Көп ұзамай ұзын, шолақ бауларды пайдаланып, ұшып келуге, сосын оның қолына қонуға үйретеді. Бүркітті қолда ұстау үшін оң қолға тығыз теріден тігілген биялай киген, ал, оны қолдан сыпырып түсіру үшін ағаш балдақ пайдаланған [22, с.4; 23, с. 51]. Одан кейінгі кезең құсты қоян немесе түлкінің тұлыпымен, сонымен қатар қанаттылардың далбайымен таныстыратын болған. Сонымен қатар, жабайы құстар мен ұсақ жыртқыштарды аулауға да үйреткен. Олардың бойларына үйретілген алғашқы дағдылар соңынан жазыққа шығарып бапталған. Аң аулауға баулыған қаршыға, сұңқар, ақсұңқарды қанаттылардың жылы жаққа ұшуына дайындалатын қыркүйектің аяғынан бастап, алғашқы қар түскенге дейін салған. Бұл уақытта аңдардың ұлпа жүндері құлпырады. Бүркітпен қыста, қарашаның соңы мен ақпанға дейін шыққан. Бұл кез – аңдардың ұлпа жүндері бағаланатын кезі. Ителгіні жыл бойы, жазда – қаз, үйректер мен дуадақтарға, ал күз бен қыста – қоян мен ұсақ жабайы құстарды аулауға салған.

Әдетте қауымдасып, топ болып аң аулаған, бұл аңшылықты «салбұрын» деп атаған. Оны тәжірибелі, білгір адамдар басқарған. Кейбір құстармен, мысалы, қырғилармен жалғыз шыға алған. Саятшылық алдында аушы құсқа көкірекше кигізіп, қайыс белдік пен тұсау ұштарын қолдарында ұстаған. Жабайы құсқа немесе аңға жақындағанда, қыран құстың томағасынан сыпырып, желдің өтіне қарсы олжасына қарай жіберген. Қалған аңшылар кедергі келтірмес үшін өздерінің қыран құстарымен бірге шапқыншының артынан кейін қалып отырған. Мұндай сәттерде тазының көмегіне де жиі жүгінген. Тазы аңды іздеп, жырадан қуса, ал, жоғары қарай жіберілген, қомдана ұшқан, бапталған бүркіт олжасына иттен бұрын құлдырай түсіп, оны тырнақтарымен бүріп, аңшы келгенше ұстап отырған. Бапталған қаршығалар мен сұңқарларды да осылай пайдаланған, бірақ оларды ұсақ аңдар мен жабайы құстарға салған. Әр құстың өз ерекшелігі бар. Мәселен, қаршыға өзінің құрбанына әуеде төменнен жоғары қарай шабуылдаса, ал, ақсұңқар, керісінше, жоғарыдан төмен қарай сорғалап түседі. Сұңқармен аң аулау кезінде жіберілген құс алдымен төмендеп, жер бауырлап ұшады да, үйректің қақ тұмсығының алдына тік көтеріліп, оны қиғаш бағытта қағып түсіреді. Құстардың ең алғыры және батыл қимылдайтыны лашын саналады, ол бір үйірдің соңына түсіп, тырнағымен олжасының қанатын сындырып немесе ішін жарып тастайды. Ақсұңқар лезде жоғары қарай көтеріліп, қалықтап ұшып жүреді. Жабайы құсты көре сала төмен қарай құлдырай құлап, қанатын жайып, олжасын сояудай тырнағымен бүріп алады. Саятшылықтың мүмкіндігі болған кезде, кейде сұңқарларды кезекпен ұшырған.

Тазылармен аң аулау. Бұл аңшылықтың ең тиімді түрлерінің бірі. Көп ғасырлық тұқымдастыру нәтижесі бойынша аймақта аң алғыш, алғыр, жүйрік құмай тазының тұқымы алынды. Ортаазиялық тазының шығу тегіне келетін болсақ, оның екі түрін атауға болады. Біріншісі – VІІ-VІІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанға арабтардың келуімен «слюгги» деп аталатын тазы тұқымынан алынған, екіншісі – жергілікті негізде қалыптастырылған. Я.Полферовтың пікірінше, қарастырылып отырған дәуірде, Қазақстанда таулық және қырымдық тазының тұқымдарымен жақындығы бар ортаазиялық тазының өзіндік таралымы басым болып келеді. Аң аулау баптарына байланысты тазы далалық және таулық болып екіге бөлінеді. Егер біріншісі бойлы болып келіп, тек далалы жерлерде ғана қуатты және олжалы болатын болса; екіншісінің бойы аласа болып келеді. Оның жылдамдығы таулы-қырлы жерлерде аңды қуғындауда айқын танылады. Аталған тазылардан басқа, В.Казанскийдің мәліметі бойынша, Қазақстанның оңтүстігінде қалыптасуында белгілі бір дәрежеде қазақ тазыларының рөлі бар қырғыздың тайғаны, ал, батыста оңтүстік орыс тазылары кездеседі. Асыл тұқымды тазыларды негізінен жоғары мәртебелі, дәулетті тап өкілдері өсірген, олар қымбат бағаланған. Мысалы, Бөкей ордасында олар 50 рубльге дейін бағаланған, ал, А.А. Слудскийдің мәліметі бойынша, Қаратал алқабында жүйрік құмай тазыны қалыңдыққа берер қалың мал – 47 жылқының орнына берген. Бұқара халықтан тазының жартылай асыл немесе жай тұқымын көруге болатын.

Қазақстан мен Орта Азияның табиғи жағдайы аңшылықтың өзіндік ерекшеліктерін қалыптастырды. Мәселен, құмай тазылардың өзге тазы тұқымдастардан өзгешілігі, бұл тазылар алғыр келеді, олар борсық аулау кезінде інге оңай жер бауырлап кіре алады. Сондықтан, аңшылар тазыны жақсылап үйрету үшін, оны күшік кезінен асырап алуға тырысқан. Көптеген халықтарда тазыларды ұстау, дайындау және арнайы үйретудегі ортақ ұқсастықтар сонау көне заманнан бері келе жатыр. Үйретуде мынадай төрт кезеңді ұстанған: дайындау, жалпы тыңдау, арнайы үйрету, жұмыстың жетілдірілуі. Бірінші кезеңде екі айдан алты айға дейін күшіктерді өздеріне берген лайық аттарына үйреткен, мойнына тағылатын қарғы бауларына және жүрістеріне баулыған. Алты-жеті айларынан бастап иелерін тыңдауға үйреткен. Жас құмайды жазық далада жүйрік тазыларға қосып, жүгіртуге және тістелеуге он айлықтарынан бастап баптаған. Соңғы кезең тәжірибе жүзінде аңшылықтарда аңдарды тазылармен жұптасып немесе артынан ізіне түсіп, ұстағанда жетілдірілді.

Тазылардың көп бөлігі қоянды, борсықты, суырды, қасқырды және тұяқты жануарларды мылтықсыз аң аулау аңшылығында пайдаланылған. Оларды күздің соңына қарай және қыста кез келген ауа райы жағдайларында аулай беретін болған. Аңшылардың өздері де алуан түрлі болып келеді. Олар: ат үстінен, көлік үстінен және жаяу қуалап аулау. Ең жақсы аңшылық – ат үстінде шабандоздықпен аң аулау. Тазы олжасы көзіне шалынғанда, тобынан жырылып шығып, аңның соңына түседі, ал шабандоз аңның алдын кеседі. Құмай тазы құрбанына қуып жетіп, оны тұншықтырады, соңынан жеткен аңшы дайын олжасын көтеріп алады. Қаумалап ұстау кезінде бірнеше шабандоз белгілі бір таңдап алынған алаңда жартылай доға жасап, 200-300 қадам аралықта қатар түзеді. Жер бедері күрделі жерде олар соқпақтың немесе шатқалдың жиегінен орын алады. Өзге қуғыншылар алға қарай айқай-сүрен салып, аңды тазылармен жасырын тұрған адамдарға қарай үркітіп қуады. Бұл жағдайларды секіріп қашқан аңдарды құмай тазылармен қуып, соңғыларын еш кедергісіз оңай соғып алды. Жаяу қуғында да дәл осылай жасалды, тек көлікті адамдарсыз ауланды. Мұндай аң аулау түрімен көбіне мініс аты жоқ кедейлер айналысты. Әдетте бір адам аңды белгілі бір соқпақта жасырылған тазыға қарай қуады. Қалғандары соны қарсы алады.

Ең кірісті кәсіп түлкі аулау болды. Қар жұқалау түскен қыста тазыларды күні бұрын алдын кеспей, тікелей ізіне салып жібереді. Тәжірибелі тазы иттер түлкіні ізі бойынша тез тауып, қуып жетіп, тұмсығынан қауып, аңшы жеткенге дейін жерге алып ұрады. Бұндай аңшылық тазы мен бүркіттің бірлесіп іздеуі кезінде жақсара түседі. Бұл кезде құмай тазы түлкіні жырадан іздеп, тауып, қуып шығарады да, жоғарыдан жіберілген бүркіт тазыны басып озып, құрбанына құйылып түсіп, ептілікпен бүріп алады. Осынау аң аулау барысында аң бұталардың арасына кіріп, жасырынуға тырысса, оны енді тазы жетіп, қауып, суырып алады. Мәселен, аңшы Х.Нұрбеков осындай жолмен бір маусымда қоянды есептемегенде, 97 түлкі, 55 күзен, 35 суыр, 15 қасқыр, 9 борсық қолға түсіріп, қанжығасын майлады.

Жергілікті аң аулау кәсіптерінің бірі болып табылатын қасқырды аулау тәсілдері де алуан түрлі болып келеді. Ал кей біреулер «аңшылық думаны үшін емес, тіпті оның терісін алу үшін де емес, бір ғана өздерінің малдарын күзету мақсатында» оларды атып алды. Әдетте сұр қасқырлардың соңынан құмай және әккі тазыларды салып, аңшылар қуа түсіп отырған. Егерде иттер аңды басып қалып, оны жәукемдей бастаса, онда бірден ұстап алған. Ірі қасқырмен кездескен кезде, тазылар оны бірнеше рет орағытып, айламен әбден титықтатып, сол арқылы аңшылар келіп, шоқпармен соғып алғанша, алдаусырата тұратын болған. Кейде қасқырмен айқасқа тазылармен бірге «бөрібасар» деп аталатын қазақы ит тұқымдары да түскен, бірақ, олар құрбанының соңына түсіп қуа алмайды. Тазыларды тұяқты жануарларды аулауға да пайдаланған. Л.Мейердің мәліметі бойынша, «ересек ақбөкендерді қуып жететін құмай тазылар да болған».

Мылтықпен аң аулау. Мылтықпен аң аулау бірнеше себептермен кең таралмаған. Біріншіден, мылтықтың, қазақтардың аңшылықтың бұл түрімен сирек айналысуына байланысты далалы жерлерде кең таралмауынан. Екіншіден, жергілікті тұрғындарға мылтық, тіпті кез-келген қару иеленуге тиым салынғандықтан [40, с.39]. Мәселен, Шығыс Қазақстанда генерал Киндерманның өкімі бойынша «қырғыздарға (қазақтарға – Қ.А.Б.) даланың тұрғындары қару етіп қайта құяды деп, шойын қазандардан басқа, қандай да бір темір заттарды сатуға тиым салынған» [41, с.107]. Оларды қолөнерші шеберлер дайындады немесе ортаазиялық, сондай-ақ, қалмақтар мен башқұрттардан сатып алынды.

Қазақстанда аузынан, пілтемен және сирағымен бөкендердің мүйізінен және ағаштардан от алатын тегіс оқпаны бар білтелі мылтықтар (қара мылтық, мысық, құлақ мылтық) кеңінен қолданылған [9, с.163; 40, с.39-40; 42, с.188]. Көп жұртты осы жетілдірілмеген мылтықпен әкелген табыстар таңқалдырды. Аңды ату үшін аттан түсіп, мылтықты сираққа бекітіп, білтені шақпақпен тұтатқан, тетіктің көмегімен тұтанған білтені оқ-дәріге босатып, нысанаға алған. Бұл үрдістің барлығы көп уақыт алған. Оқ-дәріні өздері жасаса да, оның көп бөлігі Бұхарадан, ал қорғасын – Ресейден тасып әкелінген [43, с.57; 44, с.110]. Аңшының міндетті жарақтарының бірі кісе белдік болды, оның оң жағында шақпақ, шақпақ тас, қосалқы білте, мылтықты майлауға арналған тоң май салынған арнайы сөмке, сол жағында – оққа арналған екі шағын қалта, пышақ, артқы жақта – оқ-дәрі сауыты болған. Ақбөкеннің мүйізінен жасалған бір атар да болды [40, с.40]. ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап капсульді мылтықтар пайда бола бастады [45, 21б.]. Я.Полферов орыс шаруаларының келуімен бірге жергілікті аңшылар арзан ұңғылы мылтықтар, қосатарлар, сондай-ақ, олардың мақтанышы саналатын алысқа ататын винтовкалар сатып ала бастады [18, с.37].

Аңшылықта мергендер өздеріне қымбатқа түсетін оқтарын үнемдеп атуға тырысқан. Бұған басты себеп оқпен қамтамасыз ететін көпестердің оларға оқ-дәрілердің өте жоғары құн қоюында болды. Мылтықпен аң аулау жалғыз да және топ болып та жүргізілген. Осындай әдіспен аң аулау кезінде міністі тұяқтыларды қолданған, ол өте қызықты өткен. Аңшылықтың бұл түрінің айналып өту, тұзақ құру, қуып ұстау сияқты бірнеше тәсілдері болған. Аңшылар құландардың тобырын көрген бойда, олардың сыртынан шығып, жоталардың қиырларына кетіп жасырынып қалмаулары үшін жалғыз аяқ жолмен жазыққа қарай қууға, бұл үшін жартылай шеңбермен немесе тұйықтап ұстауға тырысқан. Табындағы құландарды бір-бірден бөліп алу үшін адамдар өздерінің қатарларын сақтап, тықсырып, жақындатқан, осыны пайдаланған мергендер өздері атып алуға болатындай жерден көздеуге мүмкіндік алған [46, 69-72б; 47,291б.]. Аңшылар құландар мен сайғақтарды қуып жете алмаса және оны қуып жетуден үміті болмаса, суатқа түсетін құлан жолына тұзақ құрған. Әдетте аңшылар су маңындағы жағалау жартасының қуысында аңдарды күзеткен. Белгіленген қашықтықта ағаш бұтақтарының арасына бірнеше адамдар жасырынып отырған, олардан кейін табын жақындаған кезде белгі беретін тағы бірнеше адам дөң жерге орналастырылған. Ең соңғы құлан келіп су маңына жеткен кезде аңшылар мылтықтарынан атқан. Кейде ағаштар орнына құлан жолының жанынан ор қазып, қараңғы түскенше сонда торуылдап отыртын болған.

Торуыл ақбөкендер мен қарақұйрықтарды аулау кезінде де жасалған. Бұл үшін суат алдындағы соқпаққа қамыстың жұқа сабақтарынан жарты шеңбер түрінде немесе төрт бұрышты аран құрылған. Жақындаған ақбөкендерге бірнеше ақбөкен тұлыптары орнатылған өткел жасалған. Қақпаның жиектерінен ұра қазып, онда мылтықпен, таяқтармен, пышақтармен қаруланған аңшылар тығылып жататын болған. Бұл торға ақбөкендер үйірін алыста жасырынып тұрған салт аттылар қуып түсіруге тырысқан. Өздерінің алданғанын сезген ақбөкендер жүйріктік мүмкіндіктерін барынша пайдалануға тырысып суатқа түсуге талпынған және торуылдың тура ортасына бет алған. Мылтықтың атысынан және адамдардың шу-дабылынан үріккен жануарлар торуылдан сытылып шығуға тырысқан және үшкір тастардың үстіне шығып кеткен, содан торуылшылардың қолына түскен.

Аңшылар арқарлар мен тау ешкілерін аулауға өте сақтықпен барған. Оларды бытыра немесе мылтықпен 500-600 қадам қашықтықтан атып алған. Өйткені оларға жақындау мүмкін емес болған [51]. Шығыс Қазақстанның Тарбағатай тауларының сілемдерінде мүйіздері Қытайда өтімді болған маралдарды аулаған [52, с.121-122; 53]. Жыртқыш аңдарды, әсіресе, жолбарысты аулау көп қатер тудырған. Олар ХVІІІ-ХІХ ғғ. Сырдарияда, Арал теңізінің жағалауында, Шу өзенінің сағасында, Оңтүстік Балқашта және Іле өңірінде кездесетін болған. Жолбарысты аулау аңшы-кәсіпкерге орасан зор олжа алып келді, себебі жолбарыс терісі өте жоғары бағалы болып саналған [54]. Жыртқыш аңды үлкен тобырмен қаумалап ұстаған. «Білтелі мылтықпен қаруланған 20 адам жолбарыс жасырынған қамыстың жанына жиналып, сабақтарын жел жағынан бастап өртеген. Ыстық пен от аңды мекенінен шығуына және аңшылардың оғына ұшырауына душар еткен» [48, с.45]. Атыс алдын ала белгіленіп қойған жерден атылған. Сақтық шарасы ретінде аңшылар киіз үйдің сүйенішін пайдаланып, соның ішінде асықпай жолбарыстың шығуын тапжылмай күткен. Аң әдетте киіз үйдің сүйенішіне тарпа бас салады, осы кезде оны нақ басынан атып өлтіреді. Кейде пәршесі шыққан ірі малды мылтықтармен байластырып қойған, «олардың ілгегі жан-жақтан жануардың етіне байланған, жолбарыс қай жақтан келсе де, бірнеше мылтық қатар атылған» [55, с.44]. Барысқа арнайы аңшылық жасалмаған. Оның түнде шыққанда немесе биік тауда кездейсоқ кездесіп қалғанда атып өлтірген. Қабанның орынан жиі кездескен бағалы және жұмсақ жүнді терісі үшін сілеусінді аулап жүргенде, жиі жабайы шошқалардың сүрлеуіне кезіккен.

Жоңғар, Іле, Тарбағатай тауларынан және басқа да жерлерден қоңыр аюды да аулаған. Көбінесе оны қыста апандарынан олжалаған. Қуғыншылар аңды алдын ала әдейілеп дайындалған атқыштардың оқ астына қарай қуған. Оларды мал өлімтіктерінің немесе жемтіктердің жанында да атып алған [56, с.244; 57]. Ұсақ аңдарға жалғыз аң аулауға шығуды қыста, қырбақ қар жауған кезде дұрыс көрген. Қазақтарда терісі өзге ұлпа жүнділерден ақ тиындар мен бұлғындарды бағалы саналатын болғандықтан, таулы жоталарда кездейсоқ кездесіп қалған сәттерде аулаған [58, с.30; 59]. Суда жүзіп жүрген жабайы құстарды, әсіресе, үйректер мен қаздарды көктем және күзгі жыл құстары көші кезінде, кіреберістен немесе су қоймалары мен көлдер маңына құрылған күркелерден аулаған. Кейде ағаш бұтақтарымен және қамыспен жабылған сулы жерлерді пайдаланған.

Аңшылықтың басқа түрлері. Жергілікті тұрғындар «ірі аңдарға көбіне қақпандар, ал, ұсақ аңдарға тұзақтар мен торлар құрған» [60, с.354]. Қақпан құрып аулау күрделілігімен ерекшеленеді. Оған арнайы дағды қажет және аңның нағыз мекендейтін жерін таба білу тәсілі керек. Әр аңға лайық кәсіпқой шеберлер жасаған немесе көпестерден сатып алынған қақпан құрылады. Ондағы әртүрі иістерді жою үшін қақпанды құрмай тұрып, оған қосылған шынжырды арнайы ыдыста күлмен мен немесе жасыл жусанмен қайнатқан. Оларды аңдардың суатқа беттейтін жолдарына, апандарының, індерінің жанына орнатқан. Жем-қоректерді бірнеше топқа бөліп қойған: иісін шығару үшін (жануарлардың, ұсақ кеміргіштердің еттері, жемдер, жемтіктер (үй жануарларының, өлген жабайы құстардың еттері) және тірідей жемтіктер [61, с.18-25]. Қояны өте көп Балқашта олардың жолына немесе ескі құдық жандарына қасқыр мен түлкіге жемтіксіз әдейі қақпандар қойылған. Маңғыстауда қасқыр мен түлкілерге тас қақпандар қолданылған. Олар тастарды бірінің үстіне бірін қою арқылы үйшік сияқты алдамшы түрде жасалынған. Қарауылға алдамшы жемтікті іліп қойған, оған жануардың денесі тиген бетте үстінгі тас құлап, шығатын жолын бөгеп қалған [62, с.98].

Жолбарыстар мен аюларды аулағанда жемтік жанына күшті серіппесі бар салмағы 30 кг қақпанға шынжыр байлаған бөрене бекітілген, олар қатты тұрған қақпаннан шығып кете алмаған немесе табандарын тартып ала алмаған. Кейде пышақтармен бекітілген сақтандырушы бөренелерден қарапайым құрылғы жасалған. Аң қақпанға түскеннен соң да олардың қасына жақындау өте қауіпті болған, сондықтан оларды атып өлтірген. Жолбарысты балтамен ұрып, кейде жәй қанжармен өлтірген батыл жүректілерде табылған.

Аулау олжасы ретінде қолға барыстар да түскен. Бұл жерде қақпан тәсілі қолданылған. Жолбарыс түсетін қақпанға керісінше тартылған шынжырды қатты нәрсеге бекіткен. Себебі барыс қақпанға түскеннен кейін босауға талпынбайды, тек ақырып, жерді тырмалайды. Көбінесе оны қақпаннан тірідей ұстаған. Ол тек жан тапсырар алдында ғана аздап шабуыл жасайтын болған. Ұсақ жабайы құстарды (қырғауыл, құр, ұлар, бөдене) аулағанда тор, тұзақтар, қолға үйретілген құстардың жемдерін қолданған. Бөденелер, құрлар жылқының талшық жүнінен жасалған бірнеше тұзақтармен ауланды. Қырғауылдарға қамыстардың ішіндегі бұталарға кең ұяшықты желілер тартып қойып, оларды сонда қуып түсірген. Кейде өздері-ақ түсіп қалып отырған. Ірі жабайы құстарды (тұйғындар мен буылдырықтарды) шашты арқандарға өткізе салған бірнеше қатарлы тұзақтармен аулаған. Оларды ағаш қадалардың арасына бекітіп, бетін қармен жапқан. Жем ретінде қармен араластырып тары сепкен, құстар оны шоқып жеп, аяқтарымен тұзаққа түскен. Шығыс аймақтарда соңғыларды аулау үшін орыстардың үлгісімен себеттер пайдаланған. Жергілікті тұрғындар аң аулаудың басқа да: түтіндету, су құю, іннен қазып алу немесе көптеген халықтарға белгілі улау секілді түрлерін білген.

Сонымен, ежелден Қазақстан аумағында аңшылық нысанасы әр түрлі ұлпа жүнді аңдар, тұяқты жануарлар, далалық және су құстары болған. Егер «дәулеттілер табы үшін бұл кәсіптен гөрі думан, ермек» болса, аңшы құсы, тазысы және мылтығы бар халықтардың кедейлер табы үшін аңшылық кәдімгі кәсіп болып табылады [67, с.100]. Тәжірибелі аңшылар терілер мен мүйіздерді сатудан айтарлықтай табыс тапқан. Революцияға дейінгі кезеңде тек Торғай және Ақмола облыстарында ғана ұлпа жүнді аңдарды аулау жыл сайын 300 мың рубльден астам кіріс келтіріп отырған [68]. Ұлпа жүнді аңдардың және тұяқты жануарлардың терілері әрқашанда қазақтардың көрші халықтармен қызу саудаларының заттары ретінде қызмет атқарған. ХVІІІ ғ. қазақтар жыл сайын Орынбор мен Троицк бекінісіне сату үшін 30-дан 40 мың түлкіге дейін алса, 40-50 мың қарсақ терілерін [47, с.292] аулап, өндірді. 1890-1990 жылдар аралығында Жетісуда 21 088 қасқыр, 49 767 түлкі, 23 426 борсық, 28 889 күзен, 810 аю ауланған [69, c.69]. Бұл тек статистикалық ресми деректер ғана, өлкедегі ауланған ұлпа жүнді және өзге аңдардың нақты санын анықтау мүмкін емес, өйткені, қазақтар терілердің көп бөлігін өткінші керуендердің әр түрлі тауарларына айырбастаған. Көптеген терілерді желілік тораптарға байқаусыз әкелген.