ХVІІІ ғасырдағы бірінші ширегіндегі Қазақстан
1. XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың І жартысында патша үкіметінің Қазақстанды отарлау саясатының мәнін анықтаңыз. 2. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Кіші жүздің хан өкіметінің дағдарысқа ұшырау себептерін ашыңыз. 1. XVIII ғ. Қазақ хандығы үшін ауыр дәуірдің бірі болды. Себебі неде? Қасым, Есім және Тәукенің еркімен және ерлігімен құрылған Қазақ хандығының тұтастығына ешкім күмән келтірген жоқ еді. Бірақ өмірде жетекші орын ертеңгі күнді ойлай алмайтын және ойлағысы келмейтін тұтынушылық психологиялы адамдарға тигенде және екінші жағынан – арыстандай көршілері аңдып, кім-кімді жеңгенін күтіп, бір-бірлеріне айдап, тұтас жатқан елдің көркін бұзды, келбетін өзгертті. Қазақ пен жоңғар арасындағы соғыс екеуіне де ешқандай пайда әкелген жоқ. Бір-бірін құртып, біреудің жойылуына, біреудің өзгеге бодан болуына ғана жағдай жасады.
ХVІІІ ғасырдың 20-шы жылдарынан кейін Қазақ хандығында тарихындағы ең қиын саяси жағдай орнайды. Тәуке ханның өлімінен кейін оның еріксіз, әрекетсіз баласы Болат хандыққа сайланды. Әрине, Болат ханның әлсіз еркі мемлекеттің ыдырауына әкеледі. Болат ханның мұндай қылығы нәтижесіз қалмады: солтүстіктен бір уақытта сібір казактары, Еділ қалмақтары және башқұрттар шабуыл жасады; елдің оңтүстік-батысында орта азиялық хандықтардан да тыныштық болған жоқ. Бұл жағдайды Жоңғар хандығы пайдаланып кетеді. Жоңғарлар (қалмықтар, ойраттар) – батыс моңғол тайпалары (чоросстар, дербенттер, хошоуттар, торғауыттар) ХVІ ғасырдың екінші жартысында өз одақтарын құрса, 1635 жылы Жоңғар хандығын құрады. Шығыстағы қалыптасқан күштер қатынасы Қазақстан пайдасына шешілген жоқ. Өйткені Қазақстан тарихындағы қайғылы оқиғалар осылармен байланысты. Әсіресе билікке Цеван-Рабтан келгеннен кейін жоңғарлар мен қазақтар арасындағы тайталастар үздіксіз жаулап алу соғыстарына айналды. Осы жыл «Ақтабан шұбырынды,
Алқа-көл сұлама» атымен мәлім болды (1723-1727). Бір жағынан қаһарлы көршілермен қоршалуы, екінші жағынан ішкі келіспеушіліктер – Қазақстанның қоғамдық және саяси өмірінің ережелерінің бұзылуына әкелді. «Ақтабан шұбырынды, Алқа-көл сұлама» уақытын бастан кешірген халық басына төнген ауыртпалықты батырлар мен билер шешпекші болды. Ескерту. Тарихтың қиын-қыстау кезеңдерінде көшпелі халықтардың этникалық жүйесінің ішкі құрылымы әр қашан маңызды өзгерістерге ұшырайтын. Бірақ осындай бұзылулар кезінде ерекше әлеуметтік-саяси байланыстар түрі ретінде туыстықтың құрылымдық бірлігі өзгеріссіз қалады. Мұндай жағдайда ру басшылары кепілдік ретінде шығатын. Рулық құрылымның қызмет ету механизмінің мағынасы да қиын-қыстау кезеңдерде балама үлгі көрсететіндігінде: көшу, шапшаңдық және тойтарыс. Бұл жоңғарлармен қақтығысу кезінде де көрініп тұр, мұнда рух басшылары және көрсетушілері билер және батырлар болған. Алғашқы жеңістер Бұланты өзенінің етегінде (Торғайдың оңтүстік- шығысы) және «Қалмақ-қырылған» атымен белгілі Қара-Сиыр жерінде болды. Шабуылдап келе жатқан үш жүздің лектері «Орда-басы» тауының етегінде бірікті (Шымкенттің батысына қарай). Дәл осы жерде терең күйзелістен кейін ерекше «талап қойған» (көшпелі өркениет) иелері ретінде Ұлы Дала мүддесін қолдайтын басты саяси субъекті ретінде бірігу қажеттілігін түсінді. Сондықтан «Ортақ іс бір-біріне деген адалдық антымен дәріптелді» және бұл жерде «әскер басы ретінде Әбілхайыр таңдалды. Дәстүр бойынша құрбандыққа шалынған ақ боз ат болашақ табыс кепілі ретінде қабылданды». Қазақтардың осыдан кейінгі жеңімпаз шеруін Боролдай және Қошқар-Ата өзендерінің басында «Үлкен Орда қонған» және «Кіші Орда қонған» шатқалдарының атауларынан; Әбілхайыр сайының атауынан (Әбілхайыр ханның аты бойынша) көруге болады. Ақырында «Аңырақай» деген атаумен белгілі Балқаш көлінің оңтүстік-шығысында орналасқан жерде орасан зор қанды қақтығыс орын алды.
Бұл шайқаста қазақтар ең жарқын жеңістеріне қол жеткізді, бұл жеңіс әлі де ел есінде. 1730 жылға дейін үш Жүз қазақтары іргелесіп ортақ жауға қарсы жұмыла күресті. Әбілхайыр әскер басы болып қала берді. Дәл осы кезде белгісіз бір оқиға сұлтандар арасына жік келтіріп, бөлінуді өрістей түсті. Әбілхайыр басшылық еткен Кіші жүздің бір ұлысы және Сәмеке басқарған Орта жүздің бір ұлысы майданды тастап, орыс шекарасына кетіп, сол жақта Ресейдің қоластына кірді. Әлі де болса қаһарлы Қоңтайшы алдында қазақтың болашақ тағдырын шешуге байлам жасалмаған еді. Бұл міндетті абыроймен Абылай хан шешеді. Қайтыс болған Болат ханның орнына Хан сайлануы көпшіліктің таңдауы Әбілмәмбетке түседі. Бәлкім, сұлтандар арасындағы қайшылық осы болған шығар. Әбілхайыр және Сәмеке «істері еленбеген» деп сезініп, Ресейге көшіп кетіп қалады. Қазақтардың «ортақ ісі» осылайша бұзылды. Орыс патшасына жүгінуді Әбілхайыр мүмкін әскери-саяси одақтас ретінде бағалады. Мәскеу үкіметі мұны өзгеше, жоғары «патша қоластына» қабылдау туралы сұраныс деп түсінді.
Келіссөз барысында орыс билеушілері қазақ билеушілерінің (оның ішінде Азияда) Ресей қоластына кіру мәселесіне деген көзқарастары Еуропаға қарағанда басқаша екендігін кейін түсінеді. ХVІІІ ғасырда хан жалғыз билік иеленуші болған жоқ. Мұндай тәртіп «Жеті Жарғының» тармақтарының бірінде бекітілген, атап айтқанда былай делінген: «Хан барлық сұлтандар, ақсақалдар және ру басшыларымен қатар күзде халық жағдайын талқылау үшін жиналады». Оның үстіне билеуші ханның берген анты оның мұрагерлеріне ешқандай міндеттемелер жүктемейді. Патшаға келгенде А.И. Тевкелев «қазақтардың көпшілігі Ресей қоластына кіру туралы естігісі де келмеді» деп баяндады. Осыдан кейін тағы да бірнеше орыс-қазақ кездесулері орын алады. Бірақ бірқатар себептермен Қазақстанның Ресейге «қосылу» процесі ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарына дейін созылады. Данышпан мәмілегер және көршілермен қақтығысты оңтайлы жүргізген Абылай қазақ мемлекеттілігін сақтап қалу мен оны нығайту саясатын жүргізді.
Ол, 1748 жылы Ресейдің ұсынысымен жарлыққа қол қойса да, 1756 жылы Қытайдың да жарлығында қол қойды. Осыған қарамастан Абылай тұсында Қазақ хандығы дербестігін сақтап қалды. 1755 жылы Абылай жоңғарларды жеңіп шығады. Сол жылы Амурсана хонтайшының қытайлықтарға қарсы көтерілісі орын алды. Көп ойланбай, Қытай императоры жоңғар халқын жою бұйрығымен өз әскерін жібереді. Шынында, қытайлықтар жасы мен жынысына қарамастан 1 миллионға дейін жоңғарларды өлтірді. Осы кезде батыстан оларға Абылай шабуыл жасады. Амурсана Ресейге қашып, сол жерде шешектен қайтыс болады (1757).