Көшпелілердің шаруашылық құрылымы
Кiшi және Орта жүздердiң Сарыарқаға келiп қысқы қонысқа орныға бастауы ХVIII ғасырдың басындағы ауыр оқиғалармен тығыз байланысты. 1708, 1717-1718, 1723- 1725 жылдары түйдектелген жоңғар соққысы қазақтардың есiн жиғызбай, амалсыз қоныс аударуға мәжбүр еттi. Қазақтың iрi ру бiрлестiктерi ыдырап, әркiм з басының қарекетiмен кеттi. Қоныс аудару, негiөзінен, екi бағытта бол-ған сияқты: бiрi Ходжент, Самарқанд, одан әрi Бұқара. Бұл жылдар қазақ шаруашылығы әбден күйзелiп, мал мен басқа зор шығын әкелдi. Қалмақ шабуылы табиғат қуаңшылы-ғымен астасып кедейленуге, қайыршылыққа ұрындырды. Апат тек қазақпен ғана шектелген жоқ, көршi елдерге де ауысты. Деректерде: “Самарқандта ұлы аштық басталып, қала тұрғындарының бәрi тамақ iздеп шұбырып кеттi. Жетi жыл бойы қала қаңырап бос тұрды. Қалада тiрi мысық пен ит қалған жоқ” немесе “Хиуада барлық қоныс, егiндiк жер босап қалды. Көне Үргенiште бар-жоғы 40 үй қалды” деп Мауереннахр лкесiнiң берекелi қалаларын да жоқшылық басып кеткенiн ашына жазады.
Қалаларда басталған апатқа к шпелiлердiң қоныс аударуының тiкелей қатысы бар екенiн Төмендегi үөзіндiден де көремiз: “Бұқарада аштық басталды, ел қолындағы азықты, малды жеп тауысты. Атақты Бұқара елтiрiсiнiң к өзі жойылды. К шпелiлерден запы болған қала басшылары, ел иелерi оларға қымбат сыйлықтар берiп, қайткен күнде де басқа қоныс iздеудi тiндi”.
Қоныс аударудың екiншi бағыты солтүстiкөлке едi. Қазақ түсiнiгiнде терiстiк жақтың бәрiн — Арқа деп атайды. Терiстiкке қарай жылжу башқұрт, құба қалмақ, телеуiт, орыс казактары сияқты жауынгер ұлыстармен қанды қақтығыстарға алып келдi. здерi жұтап келген ел жаңа көршiлерiмен оңай тiл табыса қойған жоқ. Тарихи деректер ХVIII ғасырдың басында терiстiкөлкесiнде қоныстану мәселесi к п қиындықтармен жүргенiн көрсетедi. Арқа жерiн жаз айларында емiн-еркiн жайлағанымен, көршi башқұрт, қалмақ сияқты елдермен арада белгiлi бiр шекара-ның болмауы да орнығудың ауырлауына себеп болды. Оның үстiне 1717 жылы Әбiлқайыр ханға бағынышты қазақтар-дың Қазан губерниясына дейiн шабуыл жасап, Новоишимск деген қаланы тонап алуы, к п тұтқынды айдап әкелуi, 1720 жылы көршi түркi-моңғол ұлыстарымен болған соғыстар солтүстiк аймақты игеруге қолайлы болған жоқ. ХVIII ғасырдың басында қазақ пен қалмақ арасындағы бiрнеше қант гiс соғыстардың негiзгi себебi — Түркiстан бойындағы қоныстар үшiн болған талас екенi анық. Жоңғарияның батыс алқапқа Жетiсу мен Жиделi-байсын қалаларына бағытталған жорықтарын тоқтатуға немесе бiржолата сағын сындыруға, с йтiп Түркiстан лкесiнен қуып шығуға қазақтың не ынтымағы, не күшi жетпедi. Бiрнеше ғасыр бойы күресiп, Жоңғарияны жеңе алмасын сеөзінгеннен кейiн ғана қазақ рулары амалсыз қысқы қонысты солтүстiктен сайлай бастады.
Қонысты жаңадан сайлаудың ауырлығы к п болғаны с зсiз. Тевкелев 1748 жылғы жазғы кездесу кеөзінде шақшақ балуан БӨгенбайға “1730 жылдары жан-жақтағы жаулар-дың шабуылынан ұлы жүз Ташкент немесе Ходжентке, Орта жүз Самарқандқа аумап па едi. Кiшi жүз бәрiнен де әрi — Хиуа мен Бұқараға тығылып едi ғой. Қазыбекөби т рт мың үйлi арғын-қаракесектi бастап Арқаға келгенде көбi жаяу емес пе едi? Ақ шағала киiз үй деген жоқ, қара құрым киiз үйдiң өзі жақсыларға қат едi ғой. К пшiлiгiнде бар болғаны бiр ат, 5-10 қой, сиыр малы атымен жоқ болатын” деп қатты айтып, табалауы негiөзінен шын, болған оқиғалармен астасады. Ал қазақ деректерiне қарасақ, ауыр шақта Сары-арқаны таөңдау, ең алдымен, шаруашылық мүддесiнен туған деуге келедi. Қазыбектiң қызы әкесiн жоқтағанда осыған ерекше тоқталады: Сырдың бойын жаратпай, Қазақтың ұлын к ндiрiп, мал сiрер орын деп — Қоныс әпердiң Арқадан.
Тек 1740 жылдары ғана ел солтүстiк алқапта орныға бастады. Кiшi жүздiң жазғы жайлауы Жайық пен Елек өзендерiнiң бойын қамтып, Теке, Үйшiк, Орынборға дейiн барды, қысқы қоныс Сырдың Төменгi ағысы мен Әмудiң Аралға құятын тұсына дейiн. Қоныстың бiр шетi Хиуа жерi, Маңғышлақ тұтас, Жем бойы, Борсық құмы ноғайлының жайлы лкелерiн қамтыды. Тек ХVIII ғасырдың ортасына қарай Кiшi жүздiң к п елi, соның iшiнде Жетiру мен Бай-ұлының рулары аздап Жайық бойындағы көлдерге, Қалды-ғайты, Бұлдырты сияқты зендерге қыстай бастады. Соның өзінде әртүрлi жаугершiлiк оқиғалар, барымта рулардың қысқы қонысын орнықтыра қойған жоқ. Орта жүз баласы ХVIII ғасырдың 40-жылдары жаз жайлап Орға дейiнгi жайылымдарға келдi. 1742 жылы Орынбор губернаторы И.Неплюевке жазған хатында Әбiлқайыр хан: “мен Кiшi жүзбен Сырдың бойындамын, ал Орта жүз рулары Сiзге жақын” деуiнде осындай гәп бар. Орта жүздiң қысқы қонысы — Ырғыз, Торғай зендерi, Сарысу мен Үш Кеңгiр бойы, Шуға дейiнгi жерлер. Бiрсыпыра рулар қысқы қонысқа Сырдың орта ағысына Түркiстан ңiрiне қайтып жүргенi де осы уақыт. 1740 жылы қоныстың тарлығы, екiншi жағынан қара қалмақтан т нген қауiп Орта жүз руларының батысқа қарай жылжып — соның iшiнде сарыжетiм-шақшақтардың Жайыққа дейiн жақындауына, қалған рулардың Қобда мен Орға т нуiне себеп болды.
1750 жылғы этносаяси жағдайдың өзгеруi Орта жүз руларының шығыс алқапқа жылжуына, жоңғар руларынан қалған қонысты игеруiне мүмкiндiк жасады. Орта жүздiң арғын, найман, керей, уақ елдерi Ертiстiң бойында қыстап, тiптi одан да асып Құлынды даласына туi, белсендi жылжыған топтардың Алтай мен Тарбағатайды рлеп кетуi, негiөзінен, 1740 жылдардан берi болған оқиғалар. Ал Ұлы жүзге келер болсақ, олардың ата қоныстары Ташкенттен шығысқа қарайғы жерлер, Қоқанмен шекаралас алқаптар, Алатау аңғарлары қолдарынан шыққан жоқ, ХVIII ғасырдың 50-жылдарынан бастап Жоңғариядағы аласа-пыранға байланысты Ұлы жүз Жетiсу лкесiн қайтарып алды.
ХVIII ғасырдағы қазақ елiнiң шаруашылық кеңiстiгiн дәл меңзеп берудiң к птеген қиыншылықтары бар. Ел жаугершiлiктен қолы тимеген шақта жер Бөлiс мәселесi билер деңгейiне те сирек к терiлсе керек. Ш.Уәлиханов нағашысы Мұса мырзамен бiрге Батыс-Сiбiр басшыларына жазған хатында “Ертеде қазақтың барлық тiршiлiгiнiң, күн-көрiсiнiң қайнар к өзі мал болған. Мал шаруашылығы талаптарына байланысты бiз мiрiмiздi реттедiк. Бiздiң ата-бабаларымыздың жазға лайықтаған белгiлi бiр жаз жайлау-лары, не қысқа тұрақты мекендерi болған жоқ. Ешқандай қашықтықты алыссынбай, бiр жерде жұт болатын болса, әкелерiмiз оны тастап басқа бiр жайлы қоныстарға к шiп кете беретiн. Кiшi жүздiң қазағы жазды Орынбор түбi мен Мұғалжар тауларында жайлап жүрсе, қысты Сыр бойында, Қарақұм мен Борсық құмда ткiзетiн. Орта жүз қазақтары бiр жаздың iшiнде Семейден Троицкiге барып және кейiн оралып үлгеретiн. Тiршiлiктiң осындай жобасымен мiр кешкен уақытта жұт жылдарының дәл қаөзіргiдей қатерлi болмауы да түсiнiктi” дейдi. Ш.Уәлиханов ертеде деп, әрине, ең алдымен, ХVIII ғасырдағы қазақ шаруашылығының р лiн айтып отырғаны күмәнсiз.