Мойын мүшелерінің анатомиясы

      Көмей (larynx) – дауыс байламдары бар түтікше тәрізді мүше. Ол жұтқыншақты кеңірдекпен байланыстырады. Оның қаңқасы бір-бірімен мембраналармен, байламдармен байланысқан 5 шеміршектен тұрады. Көмей V-VI мойын омыртқалары деңгейінде орналасқан. Бастың қалпынан, жұтыну актісінен, тілдің түріне байланысты оның склетотопиясы өзгеріп тұрады, ал көмей қақпасы көмейге кіре беріске байланысты әртүрлі қалыпта болады.

Ерлерде көмекей шеміршектері шығыңқы, көзге көрініп тұрады, оны «адамов алмасы»(pomun Adamі немесе emіnenta thytehyoіdea) деп атайды.

Көмей алдынан төс-тіл асты және жартылай төс-қалқанша бұлшықеттерімен, ал бүйірінен қалқанша безінің бөліктерімен, артынан жұтқыншақнен, өңешпен жанасып жатады. Жоғарғы жағында көмей қақпасымен, ал төмеңгі жағында кеңірдекпен жалғасады. Көмейге кіре беріс көмей қақпасымен, ал жан-жағынан ожау тәрізді  көмей қақпалық қатпарымен және артынан ожау  тәрізді шеміршекпен шектеледі.

Көмей қуысын 3 қабаты бөледі: 1) кіре беріс- көмей қақпасынан мүшенің бүйір қабырғаларының шырышты қабатының қатпары  болып келетін жалған дауыс байламдарына дейінгі аралық; 2) байлам аралық кеңістік- жалған дауыс байламдарынан- m. тhyreoiaritenoideus internus- пен  қалқанша тәрізді шеміршектің ішкі бетінің бұрышындағы ожау тәрізді шеміршекке бағытталған сызықтан 7-9 мм төмен орналасқан нүктелерінен тұратын шынайы дауыс байламдарына дейін.

Жалған және шынайы байламдар арасында, бүйір бетінде,өзінің түбімен жоғарыға бағытталған  Морганьи қалташалары(ventriculi laryngis) орналасқан. Бұл қалталардың шырышты қабатында дауыс байламдарын ылғалдап тұратын, шырыш бөлетін бездер көптеп орналасқан, дауыс байламдары арасындағы аймақ ең тар аймақ болып табылады; 3) байлам аралық кеңістікте – дауыс саңылауы (rima vocalis) орналасқан.

Көмей жоғарғы және төменгі көмейлік артериямен қанмен қамтамасыз етіледі(жоғарғы және төменгі қалқанша артериялар тармақтары). Веналық ағыс артерияларға аттас веналармен жүзеге асады. Лимфа тамырлары  терең мойын түйіндеріне, көмей алды, кеңірдек алды және кеңрдек маңы түйіндеріне бағытталады. Көмей симпатикалық және кезбе нервтің тармақтарымен иннервацияланады. Кезбе нервтен көмейдің жоғарғы және ортаңғы аймақтарының шырышты қабатын және m. сricothyroideus-тің иннервациялайтын жоғарғы көмейлік нерв және көмейдің байлам асты бөлігінің шырышты қабатын, бүкіл бұлшықеттерін иннервациялайтын төменгі көмейлік нерв шығады.

      КЕҢІРДЕК

Кеңірдек көмейдің жалғасы болып табылады. Мойында кеңірдек 6-8 сақиналы болып табылады, бірақ басты шайқалтқан кезде сақиналар саны көбейеді.  Кеңірдектің шеміршекті сақиналарының артқы қабырғасында дәнекер тінмен жазық бұлшықеттерден тұратын ақауы болады. Кеңірдектің бұл қабырғасы өңешпен борпылдақ тін арқылы байланысады. Кеңірдектің мойындық бөлігі VI мойын омыртқадан II-III кеуде омыртқа деңгейіне дейін орналасқан. Оның алдыңғы жағынан қалқанша безінің мойыншығы алғашқы 3-4 сақинасын жабады. Мойыншықтдан төменірек кеңірдек алдында веналық  өрім мен қосымша қалқанша артерия орналасады. Кеңірдектің бүйір бетінің жоғарғы жағынан қалқанша безімен жанасып жатса, төменгі жағынан жалпы ұйқы артериялары өтеді.

ҚАЛҚАНША БЕЗІ

      Қалқанша безі(glandula thyreoidea) мойыншықпен біріккен 2 үлкен бүйір бөліктерден түзілген. Қалқанша безі өте жұқа мойын ішілік шандырдың висцералды жапырақшамен тығыз жанасып жатады. Бұл қабаттың үстінен қалқанша безін мойынның 4-ші шандырының париетальді жапырақшасы жауып жатады. Осы аталған 2 шандырдың арасында қан тамырларына бай борпылдақ тінді клечатка бар. Көмей шеміршектерімен бездің мойыншғы арасындағы аймақта безді қаптап жататын шандыр біршама қалыңдаған, бұл жерде мойынның ортаңғы сызығындағы ортаңғы байламды ажыратады.

Бездің мойыншығының төменге ығысуы үшін операция кезінде мойыншығын ұстап тұратын байламды кесу керек. Қалқанша безінің пішіні 25 % жағдайда пирамидалды үлесінің болуымен қиындайды. Қалқанша безінің алдында төс-тіл асты, төс-қалқанша, жауырын-тіл асты бұлшықеттері бар. Бездің бүйірлерінен және артынан жалпы ұйқы артерияларымен, ішкі  мойындұрық веналарымен жанасып жатады. Ал бездің өзі кеңірдекті, көмейді жауып жатады, сол жағынан өңешке дейін жетеді.

Қалқанша безін 2 жұп артерия жәнеде 10% жағдайда тағы бір артериямен қанмен қамтамасыз етіледі. Жоғарғы қалқанша артериялары сыртқы ұйқы артерияларынан шығып бездің жоғарғы полюстеріне барады. Төменгі қалқанша артериялары қалқанша-мойын артериялық сабаудан(бұғана асты артериясының тармағы) шығып, бездің артқы бетіне барады.

Веналар  мүше айналасына тор түзеді, ол қанды – vv.thyreoideae superiors et inferiors, plexus thyreoideus impar-ға, сол иық-бас веноздық сабауға құлайтын  vv. тhyreoideae imae  арқылы құяды. Бездің жоғарғы бөліктерінен лимфа мойынның негізгі тамырлық шоғырының лимфатикалық  түйіндеріне ағады және төменгі бөлімдерден-претрахеалды түйінге ағады. Қалқанша безді  жоғарғы көмей және қайтарма нерв, симпатикалық сабау иннервациялайды.

ҚАЛҚАНША МАҢЫ БЕЗДЕРІ

     Қалқанша маңы бездері дән тәрізді төрт денешік түрінде болады. Қалқанша безінің бөліктерінің артында және париеталды шандыр жапырақшасымен байланыса орналасқан. Бездің жоғарғы жұбы өңеште сақина  тәрізді шеміршек деңгейінде, ал төменгі  кеңірдек бүйірінде, қалқанша бездің төменгі қырынан 1-1,5 см жоғары орналасқан. Бездер қалқанша бездің өзіндік шандырлы қабықшасында немесе оның паренхимасында орналасуы мүмкін.

ЖҰТҚЫНШАҚ

Жұтқыншақ (pharynx) жоғарғы бөлігі бассүйек негізімен және төменде VI мойын омыртқаға дейін келеді, сол жерден өңеш басталады. Оның бүйір және артқы қабырғасы үш жұп жұтқыншақ бұлшықетінен құралған (mm. сonstrictor pharynges superior, medius et inferior), бір-біріне шатыр секілді қабаттаса орналасқан. Жұтқыншақ алдынан, жоғарыдан төмен қарай мұрын жолдары, жұмсақ таңдай, аңқа, көмейге жанасады.

Жұтқыншақтың үш бөлігі бар:

1. Мұрын-жұтқыншақ(epipharynx) – күмбезден қатты таңдайға дейін, бүйір қабырғаларында евстахиева түтікшелеріне ашылады.
2. Ауыз бөлігі(mesopharynx) тіл асты сүйегіне дейінгі бөлігі.

3. Көмейлік бөлік(mesopharynx)  өңешке дейін созылатын соңғы бөлік. Көмейге кіре берісте ожау тәрізді-көмей үстілік байлам және жұтқыншақ бүйір қабырғасы арасында алмұрт тәрізді шұңқыры бар. Шұңқыр түбінде шырышты қабықтың қатпарлары көрінеді. Оның астынан жоғарғы көмейлік нервтің ішкі өрімі өтеді. Жұтқыншақ aa.pharyngea ascendens, palatine ascendens, palatine descendens, thyreoideae superior et inferio арқылы қанмен қамтамасыз етіледі. Лимфа терең мойын лимфатикалық түйіндеріне ағады. Көмейді кезбе, тіл-жұтқыншақ және симпатикалық нерв өрімдері иннервациялайды.

ӨҢЕШ

Өңеш(оesophagus) жұтқыншақтың жалғасы болып табылады. Оның бастамасы сақина тәрізді шеміршектен кейін VI мойын омыртқасына келеді, жалпы ұзындығы 25 см шамасында.   Өңештің мойындық бөлігінің ұзындығы 4-6 см, кеуде клеткасының жоғарғы саңылауы деңгейінде кеуделік бөлігіне өтеді.

ТӨС-БҰҒАНА-ЕМІЗДІКШЕ  ТӘРІЗДІ АЙМАҚ

      Төс-бұғана-еміздікше  тәрізді аймақ (regio sternocleidomastoideus) аттас бұлшықеттің контурына сәйкес келеді. Аймақ терісі жұқа, қозғалғыш. Беткі шандыр nn.platysma-ға қынап түзеді. Шандыр астында мойын өрімінің нервтері орналасқан. Олар төс-бұғана-еміздікше тәрізді бұлшықеттің артқы бөлігінен шығады: n. сutaneous colli, n. аuricularis magnus, n. оccipitalis minor, nn. supraclavicullares.

Бұлшықеттің орта 1/3- нен жоғарыдан төмен сыртқы мойндұрық вена қиып өтеді. Мойынның екінші шандырының беткей жапырақшасы төс-бұғана-еміздікше тәрізді бұлшықет үшін қынап түзеді. Бұлшықет төменде артқы бөлігінде үшінші мойын шандыры екеуінің арасында соқыр қапшық түзеді. Төртінші шандыр жапырақшасы арасында негізгі мойын тамыр-нерв шоғыры орналасқан. Шандр шоғырды түзетін құрылымдарды қаптап қана қоймай, оның құрайтын элементтерді бір-бірінен бөліп тұрады: жалпы ұйқы артерия, ішкі мойындұрық вена, кезбе нерв.

     Жалпы ұйқы артерия(a. carоticа comminus) оң жақтағы жалпы ұйқы артерия иық-бас сабайдан, сол жақтағы қолқа доғасынан шығады. Олар қалқанша тәрізді шеміршек деңгейінде ішкі және сыртқы ұйқы артерияларына бөлінеді.