Нарықтық қатынастардың орнығуы сабақ жоспары
Сабақтың мақсаты: — оқушыларға экономикалық реформалар, нарық және нарықтық қатынастар, нарықтық экономикаға көшудiң объективтiк қажеттiгi туралы мағлұматтар беру; ұлттық валютаны енгiзудiң маңыздылығын ашып көрсету; — демократизмге тәрбиелеу; — оқушылардың дүниеге, қоғамға көзқарасын бүгiнгi өмiрмен байланыстыра отырып өзiн дамытуға үйрету.
Сабақтың типi: пәнаралық байланыс сабағы. Сабақтың әдiсi: сабақты оқушыларды қатыстыра отырып түсiндiру, өз ойларын бүгiнгi өмiрмен байланыстыра ауызша талдау және негiзгi мәселелерiн жазғызу тәсiлдерi көмегiмен оқыту.
Көрнекi құралдар: өнеркәсiп өнiмiнiң мөлшерiн көрсететiн кесте; қосымша газет материалы; Президент Н.Назарбаевтың “Қазақстанның егемендi мемлекет ретiнде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы” (“Қазақстан — 2030”) атты халыққа жолдауы. Жаңа сабақтың жоспары: а) нарық туралы түсiнiк; ә) нарық — экономиканың негiзi; б) нарықтық экономикаға көшудiң объективтiк қажеттiлiгi; в) Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың маңызы; г) ұлттық валютаның айналысқа енгiзiлуi. Жаңа сабақты жоғарыда көрсетiлген жоспарлар бойынша түсiндiре отырып, оқушыларға жаңа сөздердi жазғызу және оларды қатыстыра отырып талдау жасау.
Сабақтың барысы.Сабақты түсiндiру және қорытындылау кезiнде мынадай мәлiметтер мен деректерге тоқталу 111 және жазғызу керек: Нарық дегенiмiз — өнiм шығарушылар мен өнiмдi тұтынушылардың, сұраным мен ұсыныстың арасындағы қатынас, олардың өзара тығыз байланысы. Нарық — экономикалық өмiрдiң өзегi және демократияландырудың негiзi. Нарық жағдайында мемлекеттiк меншiк азайып, ол көп түрлi меншiкке айналады. Нарық — адамдарды тиiмдi еңбек етуге, ынтымаққа, бiрлiкке бағыттайды, ғылымитехникалық iлгерiлеушiлiктi одан әрi дамытып, өнiмдi бәсекеге жетуге ынталандырады. Iлгерiлеушiлiк үрдiс неғұрлым жоғары болған сайын бәсеке жоғарылай түседi, олардың саны көбейiп, тиiмдiлiгi артады. Еңбек өнiмдiлiгi де арта түседi.
Мұғалiмнiң сұрағы: “Нарық жағдайында экономикада қандай өзгерiстер болуы мүмкiн?” Оқушылардың жауабы.
1-оқушы: “Ең негiзгiсi қоғамдық меншiктiң экономикадағы үлесi азаяды, аралас меншiктер мен жекеменшiктер пайда болады. Ол үшiн меншiктi мемлекеттен ажырату, жекешелендiру және дамыту керек. Нарықтық қатынас тауар өндiрушiлердiң дербестiгiн, шаруашылық бостандығын қамтамасыз етедi. Нарықтық қатынасқа көшу үшiн республикада экономикалық реформа жүргiзiлуi керек. Жекешелендiрудi жүзеге асыру үшiн сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық мекемелер, үйлер аукциондар арқылы ұжымдарға, жеке азаматтарға сатылады. Соның нәтижесiнде кооперативтер, ұсақ ұжымдар, шеберхана, дүкен меңгерушiлерi пайда болады. Меншiктi мемлекеттен ажырату, жекешелендiру көп түрлi меншiктi қалыптастыруға әкелдi. Қазiр республикамызда көп түрлi, өзара тең меншiктер қалыптаса бастады, жеке кооперативтер, ұсақ, ұжымдық, мемлекетаралық, мемлекеттiк шағын кәсiпкерлер, фирмалар, фермерлiк, т.б. шаруашылық түрлерi көптеп құрылған. Меншiк түрiне қарамастан барлық тауар өндiрушiлерге дербестiк, кәсiпкерлiк бостандық берiлуде. Мемлекет тарапынан олардың жұмысына араласпауға кепiлдiк берген”.
2-оқушы: “Нарыққа көшудегi шешушi фактордың бiрi — өнiмнiң бағасы. Нарықта бағаны мемлекет реттемейдi. өз дербестiгiн алған әрбiр тауар өндiрушi өзiнiң өнiмiне бағаны өзi қоюға құқылы. Ол ұстаным бұзылса, оның дербестiгi, ынтасы жойылады. өкiмет жанынан құрылған антимонополиялық комитет бақылау жұмысын атқарады, баға саясатын реттейдi. 112 Нарықтық қатынастың құрамдас бөлiгiнiң бiрi — банк жүйесiн реформалау. Республикада ондаған банктер құрылды. Олар мемлекет бақылауынан шығарылып, дербестiгiн алуда. Сондайақ жеке коммерциялық банктер де құрылған. Мемлекет нарыққа қаржы беру, салық, ақшақаражат, валюталық және кедендiк заңдылық арқылы әсер етедi. Нарыққа өтудiң келеңсiз құбылыстары да болады. Оның негiзгiлерi — бағаның шексiз өсуi мен жұмыссыздық. Экономикалық реформада халықтың шеккен зиянын өтеу де қарастырылады, ол бағаның және халыққа қызмет көрсетудiң қымбаттауымен, ақшаның құнсыздығымен байланысты.
Сонда қоғамның экономикалық өмiрiн реттеушi мемлекет емес, нарық болады”. Мұғалiмнiң сұрағы: “Нарық жағдайындағы экономикалық құлдыраудың себебi неде?” 3оқушы: “Мал шығынының өте көп болуы. Сонымен қатар экспорттың жайы және төлем дағдарысының күшейе түсуi. Қазақстан өнеркәсiп өнiмдерiн нарыққа шығарып пайда таба алмады. КСРО ыдырап кеткеннен кейiн Қазақстанның өзiндiк құны төмен астығына да сұраныс азайды. 1994 жылы егiс алаңы 6 млн гаға қысқартылды”.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарындағы Қазақстан экономикасында қалыптасқан ахуалын көрсететiн кесте сызып, толтырыңдар. 18кесте шамамен былай болуы керек.
Мұғалiм қорытынды жасайды: “Олай болса, балалар, экономикадағы бейберекет жағдайдың себептерi КСРОның ыдырап кетуiне байланысты бұрынғы байланыстардың 113 үзiлiп қалуы, өтпелi кезеңнiң қиындықтары, экономикадағы бұрмалаушылық, бақылаудың әлсiреуi, сыбайлас жемқорлықтың етек алуы болды”. 1993 жылы 12 қарашада ҚРның Жоғарғы Кеңесi Төралқасының және Республика Министрлер Кабинетiнiң бiрлескен мәжiлiсi өткiзiлдi, оның шешiмi бойынша 15 қарашада ұлттық валюта — теңгенi айналысқа енгiзу туралы жарлық шықты. Осы сәттен бастап елiмiз ұлттық валютасы бар елге айналды. “Бұл Қазақстан мемлекетiнiң жаңа кезеңге көшкенiн дәлелдейдi”, — деп түсiндiре келе, мұғалiм Н. Назарбаевтың сөзiн оқиды: “Мұндай оқиға әр елдiң тарихында тек бiрақ рет болады.
Барлығымыз өзiмiздiң ұлттық валютамызды енгiзудiң қаншалықты қажеттiгiн және жағдайдың төтенше сипаты мен себептерiн түсiне бiлуiмiз керек. Бiз үшiн оның экономикалық қана емес, саяси маңызы да аса зор”. Сөйтiп, балалар, ұлттық валюта — теңгенiң айналысқа енгiзiлуiнiң әлеуметтiкрухани маңызы болды. Ұлттық валютаның енгiзiлуi Қазақстанның халықаралық аренадағы саяси беделiнiң де көтерiлуiне ықпал еттi”. Сыныпқа қойылатын бекiту с ұ р а қ т а р ы 1. Қазақстан экономикасының ұзақ тоқырауға ұшырауының себептерi неде? 2. Ұлттық валюта қашан, қандай жағдайда енгiзiлдi? 3. Ұлттық валютаның айналысқа енгiзiлуiнiң қандай маңызы болды?