Қоғамдық өндіріс құрылымы
Есепке алудың қабылданған әдістеріне сәйкес құрылымдық қоғамдық өндіріс материалдық және материалдық емес болып бөлінеді. Материалдық өндіріске: өнеркәсіп, ауыл және орман шаруашылығы, құрылыс, сондай-ақ көлік, байланыс, коммуналдық және жеке қосалқы шаруашылық сияқты материалдық қызмет көрсететін салалар мен кәсіпорындар кіреді.
Материалдық емес өндіріс саласына: денсаулық сақтау, ағарту, мәдениет, ғылым, жолаушылар көлігі және байланыс және т. б. жатады.
Материалдық өндіріс саласында шығындалатын және материалдық игілік жасайтын еңбек — өндірістік еңбек. Непроизводительный труд — еңбек, қатысушы құру материалдық игіліктер.
Өндіріс типологиясы 2 негізгі өлшем-сандық және сапалық өлшем бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.:
1) алынған кірістер ресурсын пайдалану сипаты;
2) өндіріс факторларының және олардың жұмыс істеуінің сапалық сипаттамасы.
Бірінші өлшемге (сандық) сәйкес ұдайы өндірудің мынадай түрлерін бөледі:
— жай — өзгермейтін ауқымда өндіріс процесінің қайталануы (алынған табыс жеке тұтынуға жіберіледі);
— кеңейтілген-өсу ауқымында өндіріс процесін қайталау (табыстың бір бөлігі өндірісті кеңейтуге бағытталады, капиталдандырылады).
Екінші өлшемге (сапалы) сәйкес:
— экстенсивті ұдайы өндіру-бұрынғы техникалық негізде және қызметкерлердің біліктілігінің сол деңгейінде қосымша еңбек және материалдық-заттай ресурстарды тарту есебінен өндіріс ауқымын ұлғайту. Бұл жағдайда шаруашылық жүргізу әдісі шығынды, ұдайы өндіру нысаны-қор және ресурс сыйымды;
— қарқынды жаңғырту-ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде ресурстарды тиімді пайдалану есебінен өндірісті кеңейту,олардың сапалы өзгеруі —
Қарқынды және экстенсивті ұдайы өндіру әдетте таза түрде болмайды, ал өндірістің пайдаланылатын факторлары санының артуы және техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде өндірістік қуаттардың өсуімен сипатталатын қайта өндірудің аралас түрін құрайды.
Ұдайы өндіру-экономикалық өмірде мынадай элементтердің тұрақты жаңару процесі: 1) өмірлік игіліктер мен қызметтер; 2) жұмыс күші (еңбекке қабілеттілік); 3) Табиғи ресурстар мен тіршілік ету ортасы (топырақтың құнарлылығы, орман алаптары, таза өзендер, ауа), өндірілмейтін пайдалы қазбалардан басқа; 4) өндірістік қатынастар, т. б.
е. өндірісте, бөлуде, алмасуда және тұтынуда қатынастардың үздіксіз қайталануы.
Қайта өндірудің екі түрі бар: жеке-кәсіпорын шеңберінде; қоғамдық-бүкіл Ұлттық экономика шеңберінде.
Жеке ұдайы өндіру мысалында ұдайы өндіру мәнін түсінуге болады. Өндірісті бастап, мысалы, фирма өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алатын ақша сомасына (Д) аванс береді, осылайша ақшаны капиталға айналдырады (қаржы ресурстары – өндірістік ресурстарға, оны схемалық түрде көрсетуге болады:, мұнда Д – ақша , Т – тауар, Сп – өндіріс құралдары, Рс – жұмыс күші.
Содан кейін өндіріс процесі басталады, оның нәтижесі өндіріс өнімі болып табылады, яғни басқа тауар (…Т’). Мұнда П-өндіріс процесі, ал Т’ — өндіріс нәтижесі.
Өндірілген тауар фирма сатады не торговцу, не тұтынушыға ала отырып, ақша әрі үлкен сомасы (шамасына пайда), ол бастапқыда авансировала, әйтпесе, неге фирмаға өндірісін ұйымдастыруға: Т’–Д’. Д’ бастапқы аванстық ақша – Д, табыстың өсу шамасы – Δd.
Бастапқы ақша сомасы (Д) өз иесіне пайда әкеледі (Δd) және сондықтан …т’–Д’сызбасы бойынша қозғалыс жасайтын капитал болып табылады. Бұл капитал айналымының формуласы, ол үш кезеңнен тұрады: екі және т’–Д’ – айналым сатысы, ал бір …П… – өндіріс сатысы.
I сатыда капитал: ақша өндіру түріне өзгереді. II сатыда …П… — капитал өндірістік нысанды тауарлық нысанға өзгертеді (өндірістен сатуға дайын өнім, яғни тауар шығады), бұл ретте К. Маркс айтқандай, II сатыда жалдамалы жұмысшы еңбегімен қосымша құн құрылады, бұл Т ‘ әрпімен көрсетіледі. III сатыда капитал тауар нысанын ақшалай түрге ауыстырады. Осылайша, бастапқы ақша сомасы (Δd) өсумен кәсіпкерге қайтарылады.
Айналым айналымының II сатысында, өндірістік формада бола отырып, капитал кәсіпорынның негізгі және айналым қорлары түрінде бар.
Қорларды негізгі және айналымдарға бөлу критерийі олардың құнының айналым сипаты болып табылады: бөліктер бойынша немесе тұтас.
Негізгі қорлар өндіріс процесінде табиғи нысанды өзгертпейді және бірнеше айналым ішінде амортизация тәртібімен бөлшектеп шығарылатын өнімге құнын ауыстырады.
Амортизациялау-бұл Негізгі қорлардың құнын өндіріс өніміне ауыстыру процесі, осы құнды іске асыру, оны қайтару және амортизациялық қорға орналастыру, мұнда жұмсалған (тозған станоктар, машиналар және т.б.) толық өтеу үшін негізгі қорлардың құны жинақталады.
Мысалы, машина 800 доллар тұрады. Оның техникалық паспортында пайдалану мерзімі-10 жыл көрсетілген. Демек, станоктың жылдық амортизациясының сомасы 80 долларға тең. (800 АҚШ долл.) Жылдық амортизация нормасы-10% . Жыл сайын өнімді сатып, фирма амортизация қорына 80 АҚШ долларын орналастырады. 10 жылдан кейін 800 АҚШ доллары қайтарылады. және жаңа машина сатып алады. Осылайша амортизация қоры есебінен негізгі қорларды жаңарту, тозған шығындарды өтеу жүргізіледі.
Негізгі қорлар тек жеке ғана емес, сонымен қатар моральдық тозуға ұшырайды, яғни олардың құны амортизациялық қорда толық жинақталған сәтке дейін толық табиғи тозғанға дейін олардың құнсыздануы. Жабдықтың моральдық тозуы — бұл еңбек өнімділігі мен техникалық прогрестің өсуі салдарынан негізгі қорлар құнының бір бөлігінің жоғалуы.
Екі себеп және моральдық тозудың екі түрі бар.
I түрдегі моральдық тозу, мысалы, сол станоктың пайда болуы себебінен болады, бірақ арзан, ол 800 АҚШ долл.емес. ал 400 АҚШ долл. Бұл жағдайда, өзге де тең жағдайларда амортизацияның жылдық сомасы 40 АҚШ долл. болады. емес, 80 АҚШ долл. Жаңа, арзан станоктарды пайдаланатын фирманың дайын өнімінің құнына амортизацияның аз сомасы 2 есе қосылады және өнім арзан болады. Өндіру аса қымбат станокты болады тиімсіз. Бұл станоктың моральдық тозуы.
II түрдегі моральдық тозу жаңа, неғұрлым өндіруші станоктың пайда болу себебі бойынша жүреді, оның көмегімен уақыт бірлігі ішінде, мысалы, ескі өнімнен 2 есе көп өнім өндіріледі. Бұл жағдайда 80 АҚШ долларына тең амортизацияның жылдық сомасы., өнімнің көп санына бөлінеді және тауардың бірлігінің құны төмен болады. Бұл жағдайда ескі машина моральдық ескірген.
Моральдық тозуды болдырмау үшін, мысалы, 10% — ға тең жылдық амортизациялық жарнадан басқа, амортизация қорына пайданың бір бөлігі аударылғанда және бұл ретте пайданың бұл бөлігіне салық салынбайды. Мұндай шара өнімді қымбаттатпай, амортизациялық қорды толтыруды тездетуге мүмкіндік береді.
Айналым қорлары – өндіріс процесінде табиғи пішінді өзгертетін және бір айналым ішінде өнімнің құнын толығымен көшіретін өндіріс құралдарының (шикізат, материалдар және т.б.) бұл бөлігі. Айналым қорларына жалақы шығындары да (жұмыс күшін сатып алу) енгізіледі.
Ақша қайтарғанға дейін оларды сатып алуға аванс берілген сәттен бастап қорлардың үнемі қайталанатын айналымдары қорлардың айналымы деп аталады.
Айналым қорларының айналым уақыты бір айналым айналымына тең.
Негізгі қорлардың айналым уақыты – бірнеше айналым. Мысалы, айналым құнының станоктың сомасына тең құны станоктың деленной сомасы жылдық амортизация: .
Негізгі және айналым қорларының айналым уақыты келесідей анықталады:.
Мысалы,
Жыл бойы бір айналым жасалды.
.
Қорлардың айналым уақыты өндіріс уақытынан және айналым уақытынан тұрады. Айналым уақыты-айналым айналымының I және III кезеңдері. Бұл кезеңдерде кәсіпорынның айналым қорлары түрінде қорлары бар – бұл банк шоттарындағы және кәсіпорын кассасындағы өндіріс қаражатын сатып алуға арналған ақша қаражаты, сондай – ақ III сатыға арналған қоймалардағы сатуға дайын өнім.
Айналым қорлары айналым қорларымен бірге кәсіпорынның айналым қаражаты деп аталады.
Қоғамдық молықтыру елде бір жыл ішінде құрылған жиынтық қоғамдық өнімді өндіру мен өткізудің тұрақты қайталанатын процесі болып табылады. Бұл үдерісті талдау алғаш рет Ф. Кенэ жасауға тырысты, кейін к. Маркс өндіріс сызбасын жасап, кейіннен американдық экономист Василий Леонтьев.
Өндіріс түрлері: қарапайым, кеңейтілген және тарылған.
Жай ұдайы өндіру-бұл пайда жеке тұтынуға кететін кезде өндірістің бұрынғы мөлшерінде қайталануы.
Кеңейтілген қалпына келтіру-табыстың бір бөлігі қосымша өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алуға кеткен кезде өндірісті ұлғайтылған мөлшерде қайталау.
Тарылтылған ұдайы өндіру-өндірісті азайтылған мөлшерде қайталау.
Қоғамдық өнімнің қозғалыс кезеңдері.
Қоғамдық өнім өз қозғалысында өндіріс, бөлу, алмасу және тұтыну төрт сатыдан өтеді.
Өндіріс-өнім (игіліктер, қызметтер) жасалатын бастапқы қалпына келтіру пункті. Құнның еңбек теориясының өкілдері осы сатыда қосымша құн құрылуда деп есептеді. Сондықтан өндіріс қоғамның барлық өмірінде шешуші рөл атқарады.
Бөлу-бұл экономикалық қызметке қатысушылардың тұтынуына түсетін өнімнің үлесі анықталатын ұдайы өндіру сатысы.
Бөлудің әлеуметтік-экономикалық рөлі тек қана үлкен. Көп нәрсе қоғамдағы басым бөлу қағидаттарына байланысты. Осылайша, бөлу: 1) өндіріс факторларына меншік бойынша: еңбек иесіне (жұмыс күшіне) жалақы төлейді, капитал иесіне – пайыз, жер иесіне – жер ренті, ал кәсіпкерлік қабілеттің иесі пайда алады; 2) теңдеу – өндірістің әрбір қатысушысына өнімнің үлесіне тең немесе тамақ бойынша.