Оңтүстік Қазақстан облысы табиғи жайылымдарының қазіргі жағдайы

Қазақстан Республикасы агроөнеркəсіптік кешенін дамытудың түпкі мақсаты – азық-түлік қауіпсіздігін нығайту, яғни халықты экологиялық жағынан таза тамақ өнімдерімен жəне өнеркəсіпті шикізатпен толық қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мəселелерді шешуге елімізде толықтай негіз бар. Соның бірі – арзан жəне экологиялық таза өнім беретін қой, ірі қара, түйе жəне үйірлі жылқы шаруашылықтарын жемшөпке деген қажеттің 70-80% беретін ұлттық байлығымыз – табиғи жайылым қорының молдығы. Дегенмен оның басым бөлігі экологиялық жағдайы күрделі шөл жəне шөлейт аймақтарда жатқандықтан шығымдылығы төмен келеді жəне жылма-жыл тұрақты емес. Оның үстіне өткен ғасырдың 50-жылдарынан басталған саяси экономикалық, əлеуметтік оқиғалардың салдарынан табиғи жайылымдардың экологиялық тепе-теңдігінің бұзылу əсері осы күнге дейін жалғасуда. Сонымен қатар соңғы жылдары қалыптасқан жайылым пайдалану жүйесі тозған жайылымдардың көлемін ұлғайтып, экологиялық ахуалын одан əрі ушықтыра түсуде. Бүгінде тозығы жеткен, шөлейттене бастаған жайылымдардың аумағы 26,1 млн гектардан асып отыр. Бұл жайылымдық жерлердің пайдалы мал азықтық өсімдіктер қатары сиреп, көлемі азаюда, есесіне улы жəне арамшөптер басуда, топырақ құрамының нашарлап, қарашірік мөлшерінің төмендеуіне əкеліп соғуда [1].

Мұның өзі қазіргі дамып келе жатқан нарықтық экономика жағдайында мал өнімділігін арттыру жəне сапасын жақсартуда көптеген қиындықтар туғызып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаев 27. 01. 2012 жылы Қазақстан халқына Жолдауында: Үкіметке мал шаруашылығының басқа салаларын, оның ішінде қой шаруашылығын, сондай-ақжемаздық өндірісімен шалғайдағы жайылымдық мал шаруашылығын дамыту жөніндегі бағдарламаларды жасауды қамтамасыз етуді тапсырамын деген болатын [2].

Бұған қосымша мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігінің 20 жылдығына арналған еліміздің агроөнеркəсіп қызметкерлерінің Республикалық форумында сөйлеген сөзінде мал шаруашылығын дамыту, табиғи жайылымды тиімді пайдалану арқылы ет өнімін молайтуды, ол үшін су көздерін қалпына келтіру мəселесін көтерген еді. Сондықтан бүгінгізаман талабына сəйкес мал шаруашылығында қалыптасып отырған меншік түрлері үшін табиғи жайылымды сақтау мен пайдалану арасындағы қатынасты сақтай отырып, мал басын көбейту мен сапасын жақсарту талабы кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып қала бермек. Əрине, бұл мəселені шешудің төте жолы жайылымдарды тиімді пайдалану мен жақсарту шараларын іске асырған жағдайда ғана болатындығын озық тəжірибе мен ғылыми зерттеулер нəтижесі көрсетіп отыр. Соның ішінде табиғи мал азықтық өсімдіктер байлығын пайдалана отырып, екпе жайылымдар жасау орны ерекше. Зерттеу жұмыстары Оңтүстік Батыс мал жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институты жайылым жəне мал азығын өндіру бөлімінде жайылымды жақсартудың жалпы қабылданған əдістемелері арқылыжəне облыстық ауылшаруашылығы басқармасының статистика мəліметтеріне сүйеніп жүргіздік. Оңтүстік Қазақстан облысының ауылшаруашылығының негізгі бағыты – мал жəне өсімдік шаруашылығы. Мал жыл бойы табиғи жайылымдарда бағылады. Облыстың жайылым жəне шабындық қоры 9368,9 млн гектарға жуық жерді қамтиды. Олар географиялық, орналаусына байланысты таудағы, тау бөктеріндегі мен жазықтағы жайылымдарға бөлінеді [3].

Таудағы жайылымдар. 900 мың га жерді немесе барлық табиғи жайылымдардың 9,0%-ын құрайды олармен альпілік жəне субальпілік шалғындар ұштасып жатады. Мұндағы өсімдік жамылғысында бетеге, түркістандық қарақияқ, жабайы арпа, қоңырбас сияқты мал азығы өсімдіктері басым. Мұндағы жайылымдарды тек жаз кезінде ғана пайдалануға мүмкіндік береді. Мал жейтін құрғақ шөптің шығымдылығы гектарына 2 центнерден 6 центнерге дейін болады.

Тау бөктерлеріндегі жайылымдар 2,145 млн гектарга жуық жерді немесе барлық табиғи жайылымдардың 22%-ын алып жатыр. Өсімдік жамылғысы жусанды-астық тұқымдас, жусандыəртүрлі шөпті бұталы жəне эфемерлі-жусанды болып келеді. Негізгі мал азығы өсімдіктері – шалғындық көде, тауарпа, қылтанақты арпабас, сұр түркістандық жусан, үлпілдек ақбидайық жəне басқалар. Мал жейтін құрғақ шөбінің өнімділігі көктем-күз маусымында 3-7 центнер аралығында болады. Жазықтағы жайылымдар. Облыстағы барлық табиғи жемшөптік жердің ең үлкен бөлігін – 6,6 миллион гектаржерді немесе 69 %-ын алыпжатыр. Облыстың орталығы арқылы солтүстік-батыстан оңтүстік шығысқа қарай кесіп өтетін Қаратау жотасы оның жазық жайылымдарын екі бөлікке: Мойынқұм шағылы, Шу аңғары, Қаратаудың теріскей бөктеріндегі жазықтық пен Бетпақдала үстіртін алыпжатқан солтүстік бөліккежəнеШардара даласын, Сырдария аңғары мен Қызылқұм шағылын алып жатқан оңтүстік бөлікке бөледі. Жайылымдағы өсімдіктер қауымдастығына қарай олардың шығымдылығы əртүрлі болып келеді, яғни шөптесін-бұталы жайылымдардың құрғақ өнімділігі – 1,5-4,0 ц/га, раңды, жусанды-раңды, сортаңды-жусанды, жусанды-түрлі шөпті 1,5-2,5 ц/га құрайды [1]. Жалпы айтқанда, облыс мал шаруашылығының негізгі жемшөп көзінің қоры табиғи жайылымдықтар көлемі аз жерді алып жатпағаны баршаға белгілі. Əйткенмен мал шаруашылығын жемшөппен қамтамасыз ету тұрақты емес. Əcipece бұл мəселе шөл жəне шөлейт аймақта ерекше орын алады.

Шөл жəне шөлейт аймақтары жерлерінің ашық жатуы, күшті өкпек желдердің жиі соғатыны, топырақ құрамының нашарлығы, құмдақ жəне құмшауыт топырақты жер көлемінің молдығы, ауа райының тұрақсыз жəне құрғақты болуы мұндағы өсімдік түрлерінің əртүрлілігіне, жайылым шығымдылығы мен сапасының да түрліше болуына əсерін тигізеді. Кейінгі жылдары жайылым шаруашылығына дұрыс мəн бермеу пікірі басым. Оларды тиімді пайдаланбау, сақтау мен пайдалану арасындағы теңестірілген қатынасты сақтамау көптеген жайылымдық алқаптардың əртүрлі сатыдағы азып-тозуынажəнепайдалыөсімдіктердүниесінің сиреуіне əкеліп соқтыруда. Алынған мəліметтер бойынша облыс аумағындағы 1,3 миллион гектар жайылым азып, оның 0,8 миллион гектары жел эрозиясына ұшыраған. Құнарсызданып, оты сұйылған жайылымардың дені Созақ, Отырар, Шардара, Арыс жəне Түркістан аудандарына келеді. Соңғы жылдары жайылымдардың азыптозуы жаңа бағыт алды, яғни негізгі мал басы ауылдық жерлерге ойысты, осының нəтижесінде ірілі-майда ауылдардың айналасында жайылымдар шектен тыс пайдаланылуда. Тағы бip келеңсіз жағдай, ол жартылай бұталы мен бұталар үшін ретсіз шабылуда [2].

Облыстың ауылшаруашылығы басқармасының соңғы 2011 жылдың қарашасында берген мəліметіне жүгінетін болсақ, облыста ауылшаруашылығына берілген жердің көлемі – 5 770,4 млн га, оның 128,2 мың га шабындықжер. Ал осыжерлердің агроқұрылымдарға берілгендері – 3199,9 жəне 114,8 мың га. Сараптамалық жұмыс барысында мал санының көбеюіне байланысты малды жемшөппен қамтамасыз ете алмайды. Келісілген зоотехникалық ережелерге сəйкес бір қой басына бір жылға 423 азықтың өлшем бірлігі керек. Облыс аймағындағымалдың, соныңішінде бір ғана қой, ешкінің 4 077 200 санын жемаздықпен қамтамасыз ету үшін 1,379154,6 мың азықтың өлшем бірлігі керек екендігі анықталады. Сонымен қатар облыстың бірнеше ауданында мал санының сыйымдылығы өте жоғары. Облыс бойынша орташа есеппен 100 га жайылымдық жерге 81 қой басы жайылады екен. Кейбір аудандарда ұл көрсеткіш өте жоғары, Арыс ауданында 100 га жайылымдыққа 141 қойдан, ал Отырар ауданында 100 га жайылымдыққа 239 қойдан тиесілі болып отыр. Бұл деген сөз жайылымдық жерлерге салмақтың өтежоғарыдеңгейде түсуін аңғартады.

Бұл жағдайдан шығудың 3 жолы бар: бірінші – резервтер есебінен жайылым көлемін ұлғайту (экстенсивтік жол); екінші – жемшөптік дақылдарды себу арқылы жайылымды жақсарту (интенсивтік жол). Бұл шара көп қаржы шығаруды қажет етеді, яғни -1 га жерге 20-25 мың теңге шығын керек. Үшінші жол – мал басын жайылымның азықтық сыйымдылығына сəйкестендіру. Біздің жасап, жүргізген есептер бойынша ең дұрысы резервтер есебінен жайылым көлемін ұлғайту болып табылады. Алайда бұл шараны іске асыру жайылымдардың жеткілікті суландырылмауына байланысты тежеліп отыр. Өткен ғасырдың 90-жылдары, оның 1/3 көлемі сумен қамтамасыз етілді. Ол кезде жайылымның 36%ы табиғи су көздері жəне 64%-ы инженерлік құрылымдар есебінен суландырылды. Қазіргі кезде облыс жайылымдарында 2545 құдық қолданыста, яғни барлық мал басы табиғи су көздері маңында шоғырланған. Сондықтан тозған жайылымдар көлемі 1300,0 мың/га-ға дейін өсті. Сол себепті жайылымдық мал шаруашылығында құдықтар қазу есебінен жайылым көлемін арттыру кезек күттірмейтін мəселе болып табылады. Облыстық шабындық көлемі 128,2 мың га құрайды. Ол, негізінен, (таулы жерден басқа) ірі қара пішеннен, жартысынан көбі қамыс-құрақтан тұрады.

Алынғанмəліметтерді тұжырымдай отырып, біз жайылымдарды жақсарту барысында аралас екпе жайылымдарды жаңғырту жəне жайылымдық мал шаруашылығы кешенін құруды дамытуымыз керек. Сонда ғана біз болып жатқан келеңсіз жағдайларды болдырмауға, яғни жаңа инновациялық технологияларды пайдаланып, жаңа инфрақұрылымдарды құрып малдың басым көпшілігін шалғай мал шаруашылығын дамыту арқылы жайылымдарды қалпына келтіруге болады. Қорыта айтқанда, мəдени екпе жайылымдар жасау жəне оны дұрыс пайдалану шөл жəне шөлейт жайылымдарының өнімділігін 3-4 есе арттырады, сөйтіп, малдың жемшөпке деген қажеттілігін толықтай қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондықтан əрбір меншік қожалықтары жайылымдық мал шаруашылығы кешенін құруда, екпе жайылымдар жасау жұмысына жете мəн бергені дұрыс. Үкімет жəне жергілікті атқарушы мекемелер тарапынан шешімді шаралар қабылданғаны жөн.