Қорқыт атаның нақыл сөздері (аударылған)
Қорқыт ата өмір сүрген жылдары-VIII ғасырдың соңынан IX ғасырдың басына дейінгі кезең-Дешт-и-Қыпшақ негізгі массада мұсылмандықты әлі қабылдаған жоқ. Ислам тек тарала бастады. Кез келген дін кез келген халық бірден қабылдаған жоқ. Қытайлықтар буддизмнен бас тартып, оған қарсы қатал күрес жүргізген фактілер белгілі. Біздің дәуірдің басында Орта Шығыстағы партия қарсылық басқа дінді ұстануға несторианство көрсетті.
Қорқыт өмір сүрген уақыт Ұлы Түркі империясының ыдырауымен ғана емес, сонымен қатар түркілердің өміріндегі маңызды оқиға — исламның, діннің енуімен, беймәлім доселемен сипатталады (А. Асқаров, 1998 жыл). Тәңірші, тілші болған Қорқыт жаңа дінді қабылдай алмады. Ислам көшпелі халықтардың ортасында қару-жарақ күшімен таралған.
Тәңіршілдікті уағыздаған халық ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптарға, әдет-ғұрыптарға және психологияға жат исламды, дінді жай ғана қабылдай алмады. «Қорқыттың өлімнен қашуы, өлімге қарсы көтеріліс, өзін — өзі қорғау, өз жаныңды құтқару әрекеті болмаған, ал келе жатқан исламға қарсы қарсылық болған», — деп жазады ірі зерттеуші, публицист Таракты Ақселеу.
Қорқыт болашағын болжаған ойшыл, тарихи тұлға болды. Ол батыр болған жоқ, жауынгер болған жоқ. Оның әуені, күйлері, халыққа қалдырылған, әлі күнге дейін естіледі және патриотизм сезімін ұялатады. Белгілі тарихшы, академик В. В. Бартольд Қорқыт-патриарх, халық даналығының иесі екенін көрсетті. Халық арасында әлі күнге дейін Қорқыт деп жазылған аңызға айналған афоризмдер өмір сүруде: «есектің әшекейі де — оған тұлпар болмау, рабынымды киген де — оған ханшы болмау».
Қорқыт халықтың тәлімгері және кеңесшісі болды. Ол болып жатқан оқиғаларды талдап, тиісті баға берді, болашақты болжады. Осы күнге дейін Қорқыт туралы көптеген аңыз бар, аты аңызға айналған тұлға, ол ұлы музыкант, бақсы болған. Қорқыт қалдырған күйлер мен әуендер бүгінгі күні де өмір сүруде. Ол қобыздағы халық музыкасын орындаудың негізін қалаушы.
Қазіргі Қобызшы Қорқыт ізбасарлары болып табылады. Қорқыт-ата бабамыздың бірі. Ол қобыздың негізін қалаушы, композитор, ақын, бақсы (знахарей-шаманов). Біздің ұлы ата-бабаларымыз Сырдарияның жағасында, шамамен VIII-IX ғасырларда дүниеге келген және өскен. «Қорқыт ата Кітабы» әдеби ескерткішінен оғыз тайпасынан шыққан түркі текті екенін білуге болады.
Оны Орта Азия халықтары да, басқа да түркі тайпалары да мойындайды. Оның әкесі-Қарақожа. Қыпшақ тегінің анасы. Қорқыт туралы Әбілғазы –
«Родословная тюрков» және Рашид ад-дин – «Огызы»деп аталады. Бұл туралы Ақорданың баспасөз қызметі хабарлады. Әбілғазы Қорқыт бес ханның визирі болғанын жазады. Ш. Уәлиханов Қорқыт туралы құнды жазбалар қалдырды. М. Әуезов пен Ә. Марғұлан да ол туралы тамаша мақалалар жазды.
Ұлы ата-бабаның өмірлік философиясында және оның өліммен күрес туралы аңыздарында оптимизм көрінеді. Қорқыт-ұлы композитор және ертегіші, қобыздағы музыкалық өнердің негізін қалаушы. Сонымен қатар, ол Ұлы аға, қасиетті тұлға деп танылды. Егер аңыздарға сенсек, ол жаңа музыкалық құралды құруға көп уақыт бөлді.
Бір күні түсінде періштелер оған: «Түйе терісіне ағаш аспапты орап, жылқы қылынан Ішекті Жасасын». Осының бәрін орындап, Қорқыт осы құралдан керемет әуен алып шықты. Содан бері: «Қорқыт қобызы». Қорқыттың туылуы да ғажайыптар мен мифтерге байланысты. Оның тууының алдында күннің тұтылуы болды, мүлдем қараңғы болды, жаңбырмен дауыл басталды, громды басып, найзағай қатып қалды.
Адамдар қатты қорқады. Ал Қорқыт туған кезде күн күркіреп, табиғи құбылыстар аяқталды. «Ол барлық қорқытқан кезде осы әлемге келді, ол бізді қорқытты, сондықтан оны Қорқыт деп атаймыз», – деп шешті адамдар. Ш. Уәлиханов Потанинмен «Қорқыт» сөзі адамзаттың өмір салтын сипаттайтынын түсіндіреді.
Қорқыт туралы аңыздар мен әңгімелері түркі халықтарының арасында, әсіресе қазақтар арасында кеңінен таралған. Қорқыттың көзқарасы бойынша адамдар адамдық қасиеттерді сақтауы тиіс. Адам үшін ең қауіпті – адамгершілікті жоғалту. «Егер қонақтар болмаса, онда үй құлап қалса, шөп өссе, егер оны жылқы қыспаса, онда жақсы үй құлап кетсін; тамақтануға жарамсыз су, ложбинаға жүгіртпесін; әкесінің атын үтіктеп тұрған Ұлы жақсы тусын».
«Адам қаласа да, ол мүмкін емес жейді». Осы аңыздардан Қорқыт әлемге саяхат жасай отырып, әрбір адамның туған жерінде ең жақсы деген ойға келді. Оның тұрақты досы сары сиқыршы болды. Қорқыт музыкалық мұрасынан 20-ға жуық шығарма белгілі. Магнитофонды пленкаға – 11 жазылған. Әрбір күйдің өз тарихы бар.
Мысалы, «Қорқыт» күйі туралы аңызда өлмес өнер арқылы өлімнен құтылудың сәті түскен эпизод бар. Осылайша, Қорқыт қобызда күн мен түнді ойнап, Сырдарияның суымен ағылған кілемге жүзіп, өлімге ұшырамайды. Аңыз бойынша, тек қорқыту. Бұл оның философиялық армандарының өнерінде көрініс.
«Қорқыт ата кітабы» — кейіннен түркі халқының құрамына енген оғыз тайпасының эпикалық жанрының жазба ескерткіші. Оғыздардың өмірі туралы баяндайтын кітап оғыз-қыпшақ тілінде жазылған. Араб әліпбиімен (Дрезден, Ватикан) жазылған кітаптың екі данасы сақталған. Әрбір эпикалық ертегіде өзінің сюжеті, айқын көреген, тайпа мен дана Қорқыт ата көсемі бар.
Әр ертегінің соңында Қорқыт ата мақтанады. Кітапта көптеген әңгімелер, мақал-мәтелдер, дана сөздер бар. Бұл қызықты, мұнда Қорқыт – автор және кейіпкер. Бұл оның кітабының ерекшелігі. Ендеше, » Бәйт тайпасында Қорқыт атындағы білетін болжаушы өмір сүрді, оның барлық пайғамбарлықтары жүзеге асырылды. Ол Огыз тайпасының ең күрделі мәселелерін шешуге қол жеткізді.
Адамдар Қорқыттың батасын алмастан, қандай да бір қиын жұмысқа қабылданбады. Адамдар оның жазаларын мүлтіксіз орындады». А. Қонратбаев оғыз-қыпшақ тайпасының қалыптасу кезеңін сипаттайтын әңгімелер, эпостар бойынша «Қорқыт ертегілерін» үш бөлікке бөлді. 34 жыл бойы түрікмендер мен пешене тайпаларының өзара арасын ашатын әңгімелер, эпостар.
Огыз-Қыпшақ ұлысының ыдырауын көрсететін ертегілер. Бұл ертегілердің барлық оқиғалары Сырдария жағасында, Орта Азия мен Кавказ жерінде орын алады. Оларда сол шеттердің тайпалары қалай жасалғаны туралы баяндалады. «Бамсы-байрақ» жыры Алпамыс туралы аңызды еске түсіреді, «Усун Қожа» қазақ тайпасының «үйсін»ата-бабасы туралы баяндайды.
Қорқыт ата туралы аңыздар қазақ, қырғыз және басқа да түркі халықтарының арасында сақталған. Аннотация: Кітапта Кетбұқа баһадүрдің өмірі мен ұлы істерін зерделеуге бағытталған тарихи-танымдық зерттеулері берілген. Бұл кітаптың Қазақстанмен, уақыт өте келе біртұтас қазақ этносына қосылған көптеген түркі тайпалары мекендеген жермен тығыз байланысын дәлелдейді. «Қорқыт Ата кітабы» түркі халықтарының тарихи ескерткіші болып саналады.
1922 жылы В. В. Бартольд жасаған мұралардың орыс тіліне толық аудармасы 1962 жылы жарыққа шықты, ал 1986 жылы көрнекті қазақ ғалымдары Ә. Марғұлан, Н. Келімбетов, А. Қонратбаев қазақ тіліне аударылды. Осы күнге дейін жеткен Қорқыт музыкалық мұрасында «Арыстан-баб», 7 стаз», «Аққу», «Умардын ҰЛЫ», ӘЛЕМ жайған сияқты көптеген тамаша күйлер бар.
Ежелгі ғұламалар ғалымдарының жазбаларына сәйкес, барлық түркі халықтары үшін ортақ ойшыл, шешен, музыкант Қорқыт Жанкент қаласында, Баят елінде VII — IX ғасырларда дүниеге келіп, өмір сүрген. Қорқытаның 400 өсиеттері мен афоризмдері Берлинде неміс ғалымы Х. Ф. Дицпен басылып шықты. Оның өлеңдері Дрезден, Ватикан кітапханаларында сақталады. «Қорқыт ата кітабы»Батыс Еуропа, Шығыс халықтарының тілдеріне аударылды.
Қазіргі уақытта 700-ге жуық ғылыми зерттеулер бар. Негізгі ғылыми еңбектердің авторлары В. Бартольд, В. Жирмунский. Ә. Марғұлан, Ә. Қоңыратбаев және басқалар. Қорқыт әлемге, әсіресе түркі тілдес халықтарға белгілі. Оның жасы туралы нақты деректер жоқ. Біреулерінің айтуынша, ол 95 жаста, ал басқалары — 193 жаста, ал басқалары оның жасын 400 жасқа дейін жеткізеді.
Қорқыт мұрасынан қалған қазақ музыкасында «Тәңірі күй», «Қорқыт күй», «Қорқыт сарыны», «Қорқыт толғау», «Тарғыл тана», «Елім-ай, халкым-ай», «Ауппай», «Башпай», «Ушардын ұлуы», «Елмен көштасу»күйлері бар.
Қорқыт — Ысқақ Дүкенұлы, Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев, Нышан Шәменұлы, Манат Қошаев, Тәттімбет атындағы Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі.
Қызылорда облысының Қармақшы ауданында Ұлы ойшыл, ертегіші, Қобызшы – Қорқыт-атаға арналған кешен бар. Ол жерленген жерден бір шақырым жерде орналасқан.
Бұл ұлы адам туралы аңыз қыпшақ (қазақтар, Қарақалпақ) түркі халықтарының, әсіресе оңтүстік оғыз тармағының – түркімен, әзірбайжан мен түріктердің арасында кездеседі. Осы тектес түркі халықтарының барлығында «Оғыз-наме» және «Қорқыт туралы аңыз»жалпы халықтық эпосы бар.
«Қорқыт атаның кітабы» — түркі халықтарының жазбаша эпикалық әдеби және тарихи ескерткіші. Онда әр ертегіде өзіндік сюжет бар және олардың әрқайсысында басты кейіпкер Қорқыт ата-данышпан, тайпаның көсемі және тағдырдың болжаушысы.
Қазақ халқы Қорқытаны күйдің негізін салушы ретінде біледі. Ол-ұлы ойшыл, ертегіш, басшы, білші, күй орындаушы. В. Бартольд жазды:
«Қорқыт-батыр емес, абыз (патриарх), халық даналығын жеткізіп, сақтайды, бүкіл халық оның ақыл-ойына назар аударады».
Дана адам, ол ұрпақтардың алдында халықтың сыртқы жаудан және ішкі күйзелістерден сақтауына жауап берген сияқты. Ол кейін осындай сөздерді қалдырды:
«Өмір болғанша — өлім болады, өлмейтін өмір жоқ, белгісіз темір жоқ, бәрі өледі, өзгереді, ұмытылады, тек адам өміріндегі игі істің нәтижесі ғана мәңгі қалады».
Қасиетті адам кешені Қызылорда қаласының мәдени брендіне айналды. Ол бірнеше сәулет құрылыстарынан тұрады:
«Ән салатын ыдыстар» — жарықтың төрт жағына қарайтын қобыздардың бейнесі, ал жел кезінде олардан қобыз дыбысы шығады;
«Тілектер пирамидасы»»;
Амфитеатр;
Мұражай.
Айналадағы алаң Сырдария маңында жиналған галечниктен жасалған кілеммен безендірілген. Қорқыт ата мұрасы-түркі халықтарының рухани мұрасы. Мемориалдық кешен-ұлттық бірегейліктің, бірліктің, даналықтың символы, Қазақ ұлттық-мәдени коды.
Аңыз Қорқыт смолодтың адам өмірінің жылдамдығымен біте алмағанын, сондықтан өлімнің сөзсіз болуына қарсы күресуді шешкенін айтады. Өзінің ойымен азап шеккен және өлмес туралы арманмен қуылған Қорқыт адамдардан кетеді, бірақ барлық жерде ол өлімді және өлімді көреді: орманда-шіріген және құлатылған ағаш оған өзінің өлімін және Қорқыттың өзі үшін болмай қоймайтын соңы туралы айтады; далада күн астында пайда болған сілеу оған сол туралы айтады; тіпті күшті таулар да оның қирауын күтетін, сол соңы мен Қорқыттың не екенін өзгертпей қосады. Осының бәрін көріп, ести отырып, Қорқыт өзінің жалғыз терзорларында ширгай ағашынан — бірінші қобыз, оған ішекті тартып, өзінің ұнамды ойлары мен сезімдерін төгіп ойнаған.
Қазақтарда: «Қорқыттың бейіті Қайда барсаң да, барлық жерде» деген сөздер бар. Ата-бабалар «жалған әлем»атты философиялық көзқарасты сипаттады. «Қорқыт өлімнен қырық жыл қашқан», — дейді ақын Шал халықты сенімге шақырды.
Өлімнен қашқан Қорқыт қобызда ойнай отырып, өлімнен құтыла алмады. Ол – халықтың жадында қозғалғыш ретінде қалатын, болашақ ұрпаққа күш-өнерде екенін үйрететін тұлға. Қорқыт-фольклорлық-мифологиялық тұлға. Ақын М. Жұмабаев өз ертегілерінде оны анық атап көрсетеді, себебі қобыз негізінен білімділіктің құралы болған. Ол-Қорқыт ата өмірінен гөрі, біздің ата-бабаларымыздың ислам пайда болғанға дейінгі рухани тірегі болып табылады.