Отарлау саясатының жүргiзілуi. Ресейлiк басқару

Патшалық Ресей Кiшi жүз даласында өзінiң отарлау саясатын жүргiзе отырып, сол даланы, оның байлығын, жерiн иемдену үшiн бiрнеше әкiмшiлiк реформасын жүргiздi. Әуелi елдiк ұйытқымызды жойып, түрлi губернияларға Бөлшектеп, аумақтық тұтастығымыздан айырды. Рас, отаршылдар бұл саясатын еппен, асықпай жүзеге асырды. Оның алғашқысы — XVIII ғасырдың 80-90-жылдары-нан 1822 жылға дейiнгi аралықты қамтитын протекторат-тық кезең. Патша үкiметi алғашында Кiшi жүзде ел билеудiң хандық жүйесiн сақтап, оның iшкi iсiне араласпай, тұзақты алыстан құрып, сырттай келiсiм жасады. Қазақ даласын өзіне жағынып, бас шұлғып, бағынышты болған хандар мен сұлтандар арқылы басқарды.

Кейiннен келе Кiшi жүзде хандық билiктi жойып, оның орнына аға сұлтандық жүйенi енгiздi. Сөйтiп, қазақ жерiнде орыс әкiмшiлiгiнiң басқару жүйесiн орната бастады. Кiшi жүз даласына орыс әкiмшiлiгiнiң басқару жүйесiн енгiзу 1784 жылы Орынбор генерал-губернаторы А.И.Апухтин кеөзінде басталған болатын. Патшаның жазған хатында былай делiнген: “ …Қырғыз даласында шекаралық сот мекемесiн енгiзу, оның құрамына қырғыз уәкiлдерi мен 168 орыстар кiргiөзілсе, бұл қазақтар үшiн әдiлет болар едi. Басқару жүйесiне сот әдiлдiгiн енгiзу әрекетi сол кездегi қазақ даласы үшiн жаңа саяси құбылыс болды. Оған түрткi болған орыс-казакөбекiнiсiнiң қазақтарға жасаған сансыз к п шабуылы едi. Соған байланысты қазақтар Орынбор әкiмшiлiгiне орыс-казактардың озбырлығы туралы шағым-дар жазды. Патша кiметi шекара соты арқылы бұл мәселеде әдiлеттiлiк орнатуды к здедi. Бiрақ отаршылдық пиғыл үстемдiк алып, шекаралық сот әкiмшiлiгi бұл мiндеттi орын-дай алмады”. Қазақ сұлтандары мен старшындары мен арасында болған күресте зәбiр көрген қазақ байлары әдiлеттiк iздеп, Орынбор әкiмшiлiгiне шағым жазып отырды. Шағымдар көбiне нәтиже бермедi.

Дегенмен патша кiметi Кiшi жүздi басқару ойын жүзеге асыру керектiгiн түсiндi. Бұл шараны iске асыру 1785 жылы А.И.Апухтиндi ауыстырған Орынбор генерал-губернаторы О.А.Игельстромға жүктелдi. О.А.Игельстромның Кiшi жүзге басқару жүйесiн енгiзудегi негiзгi ойы қазақ даласында тыныштық орнату едi. Ол үшiн Орынбор әкiмшiлiгi жанынан шекаралық сот мекемесiн құрып, қазақ рулары арасында осы сотқа тiкелей бағынатын мекеме-расправ ашуды к здедi. Патша жарлығымен 1786 жылы желтоқсан айының 23-i күнi Орынбор қаласында шекаралық сот болды, осы жарлықта “…шекаралық соттың мiндетi — қазақтар мен орыстар арасындағы дау-жанжалды реттеу. Шекара сотының құрамы обер-комендант, екi Ресей офицерi, екi мещан, мемлекеттiк мекемеден екi адам және алты қазақ старшындары болуы керек” деп айтылды. 6 қазақ старшындары кiруiнiң себебi мынадай едi. Кiшi жүзде 3 iрi тайпа — әлiмұлы, байұлы және жетiру бар. Осы тайпалар екi адамнан уәкiл жiберiп, Орынбор шекаралық сотының жұмысына қатысуға тиiс болды.

Сөйтiп қазақ старшындары Ресей әкiмшiлiкөбасқару жүйесiне тартыла бастайды. О.А.Игельстром шекаралық сот құрылғаннан кейiн қазақ даласына басқару жүйесiн енгiзу үшiн 1787 жылы қазанның 15-i күнi расправ жүйесiн ( жергiлiктi ру соты) бекiтедi. Жергiлiктi ру соты шекаралық соттың шешiмдерiн орындайтын әкiмшiлiк мекеме болды. Үш iрi тайпада үш расправ құрылды. Бұл мекеменiң мiндетi туралы нұсқауда 169 “Шекаралық сотқа бағына отырып, жергiлiктi жердегi ру таласын, керуеннiң қауiпсiз жүруiн, шекаралық соттың шешiмдерiн жүзеге асыруды бақылап, дау-жанжал iсiн қарап, шешiм қабылдай алады” — делiнген. Жергiлiктi ру сотын (расправ) құра отырып, соттың қызметiне Орынбор әкiмшiлiгi тағайындаған орыс офицерi бақылаушы ретiнде қатысып отыратын болған.

Бақылау-шыға сотқа қатысумен бiрге, қазақ руларында не болып жатыр, соның бәрiн қағазға тiркеп, Орынбор әкiмшiлiгiне жеткiөзіп отыру мiндеттелген. О.А. Игельстромның басқару жүйесiнiң мәнi де осындай едi. з билiгi жоқ жергiлiктi ру соты құрылып, ал оның құрамындағы орыс әкiмi патшаның к өзі әрi құлағы, былай-ша айтқанда, тыңшысы болды. Екi ғасырлық Ресейдiң әкiмшiлiкөбасқару жүйесiндегi барлық мекемелерде тыңшы қызметi болды десек қателеспеймiз… … О.А.Игельстромның реформасы толық аяқталмай, жергiлiктi ру соты тарап жатты. Оның негiзгi себебi: жергiлiктi сот айтарлықтай iс шеше алмады, мұның үстiне халық арасында соттың беделi болмады. Старшындар мен билер руларындағы сотты өзінiң жерлестерiнен ш алу, оларға күш көрсету мақсатында пайдаланды. Орынбор әкiмшiлiгi қазақ старшындар арқылы жергiлiктi халықты бағындыруды к здедi. з ретiнде старшындардың сұрауымен к птеген расправтар көбейiп, жаңбырдан кейiнгi саңырау-құлақтай стi. Оның себебi әрбiр ру басшысы жергiлiктi ру сотын құрып, жылына бiр рет Орынборға барып жалақысын алатын едi және Орынбор шекаралық сотына қатысқандар арнайы киiм алып отырған. Патшалық Ресей отарлық әкiмшiлiкөбасқару мекемелерiнен қазақ шонжарларынан мемлекет қаржысын аямады. Патша әкiмшiлiгiнiң XVIII ғасырдың 70-90-жылдарын-дағы жүргiзген қайта құру реформасы өзінiң толық мақсатына жете алған жоқ. Бiрақ оның сұлтандар мен старшындарға тиiмдi жақтары болды. Старшындар елдi басқару iсiне араласып, сұлтандық билiк әлсiредi. Патша кiметiнiң отарлық саясатын жүргiзуде старшындар негiзгi тiрекке айналды. Сонымен қатар орыс-казактардың тонаушылық iс-әрекетiне аз да болса тежеу қойылды. Патшаның “кiмде-кiм қазақтарға зорлық-зомбылық жасаса, ұсталып қатал жазалансын” деген жарлығы шықты. Кiшi жүз қазақтары Едiл мен Жайық зендерiнiң аралығына тiп, малын жая алатын болды. Бiрақ ол үшiн 170 әрбiр мал басына ақшалай не мал түрiнде салық т ленген. Қыстап шыққаннан кейiн бекiнiстерден 100 шақырымға дейiн к шiп, здерiнiң жайлауына қайтқан.

Орынбор әкiмшiлiгi әрбiр ткен мал басынан: қойға — 2 тиын, мүйiздi iрi қараға — 5 тиын, жылқыға — 10 тиын, түйеге — 25 тиыннан алған. Бұл ақша немесе мал Орынбор әкiмшiлiгiнiң қазынасына түскен. Ал Жайық орыс-казактары з пайдасына әрбiр қойға 15 тиын, мүйiздi қараға 50 тиын, жылқыға 45 тиын, түйеге 80 тиын алып отырған. О.А.Игельстромның басқару жүйесiндегi мұндай шараларына сұлтандар қарсы болды. Олар түрлi жолдармен патша т ңiрегiндегi реформаға қарсы адамдарға ықпал жасап, Кiшi жүзде хандық билiктi қалпына келтiрдi. О.А.Игельстром басқа жұмысқа ауысып, оның орнына А.А. Пеутлинг тағайындалды. 1799 жылы наурыздың 19-ы күнi шекаралық соттың орнына шекаралық комиссия әкiмшiлiгi құрылды. Бұл басқару мекемесi шекаралық сот емес, азаматтық басқару жүйесi едi. Шекаралық комиссия құрамында азаматтық сот, iс қағаз жүргiзу және ақша шығыны мен кiрiсiн есептеу (казначей) Бөлiмдерi болды.

Бұдан басқа Кiшi жүз қазақтарында болып жатқан жағдайды бақылап, тез шешiм қабылдайтын азиаттық Бөлiмi де бар едi. Барлық iс қағаздар осы Бөлiмге келiп отырған. 1797 жылы ақпан айының 26-ы күнi империяның сыртқы iстер коллегиясының жанынан Азия халықтарында болып жатқан оқиғаларды бақылап отыратын арнаулы департамент немесе экспедиция мекемесi ашылды. Басшысы болып статс-кеңесшi Лашпарев тағайындалды. Орынбор шекара комиссиясы тiкелей осы мекемеге бағынды. Патшалық Ресей империясы Орталық Азия мен Қазақ даласын зерттеп, оны басқару iсiн жоғары мемлекеттiк деңгейде басқаруға к штi. Кiшi жүз қазақтарының ең жоғары мемлекеттiк мекемесi т тенше Азия департаментi болды. Бұл мекемеге генерал-губернатор бағынды, ал генерал-губернаторға Орынборлық шекаралық комиссия басшысы қарады. Шекаралық комиссия Кiшi жүз қазақ-тарын басқару үшiн 5 расправ қалдырды. Қазақ жерiндегi расправ соты 1804 жылға дейiн сақталып келдi. Орынбор шекаралық комиссия кеңесi Орынбор қала-сында орналасқан. Кiшi жүз даласында болып жатқан оқиғалардың барлығын Орынбор шекара комиссиясы бақылап отырған.

Қазақтардың және орыс-казакөбекiнiс- 171 терiнен келiп түскен iс қағаздар және әртүрлi арыздар арнаулы комиссия отырысында қаралып, шешiм шыға-рылып тұрған. Комиссия отырысына қатысу үшiн Кiшi жүздегi рудан сұлтан сайланып жiберiлетiн болған. Қазақ сұлтаны, арнаулы нұсқауда айтылғандай, “Ел iшiнде беделi бар, адал адам болуы керек” делiнген. Алғашқы Орынбор комиссия-сының т рағасы болып генерал-майор Бахметов тағайын-далды. Комиссияның бiрiншi отырысы 1800 жылы қаңтардың 12-сi күнi Орынбор қаласында шақырылды. Оған байұлы руы Шеркеш Бөлiмшесiнен сұлтан Нұрке Қарабаев және әлiм руынан сұлтан Нұрмұхамбет қатысады. Шекара-лық комиссия мүшесi болған қазақ сұлтанына Ресей әкiмшiлiгiнiң жарлығымен чиновник дәрежесi берiлген және ол үшiн қосымша ақшалай қаржы алған. Комиссия отырыстарында мал ұрлау (барымта), жер дау-жанжалы, орыс-казакөбекiнiстерiнiң комендантының арызы сияқты мәселелер қаралған. Сонымен қатар комиссия қазақ жерлерi арқылы тетiн сауда керуендерiмен бiрге Хиуа, Қоқан, Бұхара хандықтарына арнаулы барлаушы мен тыңшылар жiберiп, Орталық Азия хандықтарында болып жатқан оқиғалар туралы те құпия деректер жинап отырған. XIX ғасырдың 20-жылдарына қарай хандық билiк жергiлiктi үстем таптарды да қанағаттандыра алмады. Елде әлеуметтiк қайшылық тереөңдей түстi. Бұл кезде Ресей әкiмшiлiгi даланы басқаруда Шекара комиссиясының қызметi арқылы мол тәжiрибе жинақтап, хандықты жойып, Кiшi жүздi басқаруда Ресейлiк әкiмшiлiк жүйесiн енгiзуге болатынына к з жеткiздi. С йтiп, 1822 жылы Сперанский-дiң ұсынысымен Сiбiр қазақтарын басқару туралы жаңа заң даярланды. Ол бойынша Сiбiр қазақтары (Орта жүз) Ресей әкiмшiлiгi құрамына енiп, ендi бұдан былай орыс мемле-кетiнiң заңына бағынатын болды.

Кiшi жүздi басқару үшiн Орынбор генерал-губернаторы Эссен 1822 жылы жоба жасады. Эссен жобасы Сыртқы iстер коллегиясының Азия департаментiнде 1824 жылы бекiтiлдi. С йтiп, осы жылдан бастап Кiшi жүз қазақтарын басқаруда Ресейдiң отаршыл әкiмшiлiк жүйесi енгiөзілдi.