Паротиттік инфекциясы

Эпидемиялық паротит (мысқыл, свинка, кұлақ маңы безінің қабынуы) Гиппократ кездерінен бері ейгілі (бұдан 2400 жыл бұрын Гиппократ мысқыл ауруьшың эпидемия туралы жазған).

Эпидемиялық паротит кең тараған жұқпалы ауру. Эпидемиялық паротитте өлім жағдайы өте сирек болғанымен бедеулік, керендік, диабет, панкреатит және т.б. әлеуметтік маңызы бар аурулар шақыруымен қауіпті.

Эпидемиялық паротиттің жұқпалы екені бұрыннан белгілі болғанымен, оның шығу тегінің вирусты екені тек қана 1934 жылы белгілі болды.

Эпидемиялық паротит ауа — тамшылы инфекциялардың ішінде белсенді иммунизацияға жұргізгенге дейін 3-ші орынды алған (қызылша және желшешектән кейін).

Бұл ауруды зерттегендер И.В.Троицкий (1883), Н.А.Бурцев (1885), А.Д.Романовский (1849), Н.Ф.Филатов (1891), И.Максимович (1880), француз әскери дәрігерлері — Нamilton (1761) және Мапgог (1778). Совет үкіметі кезінде — А.К.Шубаладзе, А.А.Смәродинцев, МА.Салимов, Д.В.Виноградов және т.б.

1891 жылы Н.Ф.Филатов эпидемиялық паротиттің табиғатын жұкпалы екендігін анықтады.

Сонымен, тек XIX ғасырдың соңында ғана бұл аурудың клиникасы, патогенезі, патологиялық анатомиясы, инфекциялық табиғаты және эпидемиялық бақылауларының бастарын қиыстырды.

Эпидемиялық паротит бойынша ертедегі өдеби мәліметтер негізінде әскери контингентке қатысты болды. Бұрын эпидемиялық паротит ауруы әскерлер арасында жиі кездескен. Сондықтан оны «әскерлер ауруы» деп атаған.

Этиологиясы және эпидемиологиясы. Эпидемиялық паротит немесе паротитті инфекция — Рагоtitis epidemica  — сүзбелі вируспен шақырылатын, ауа — тамшылы жолмен берілетін және шықшыт (құлақ маңы) безінің және басқа да безді ағзалардың қабынуымен, сондай-ақ жүйке жүйесінің зақымдануымен жүретін жедел жұқпалы ауру.

ЕСЕР-да паротитті инфекция вирусын алғашқы рет 1949 жылы А.К.Шубаладзе және М.А. Салимов бөліп алды. Вирус парамиксо-вирустар тобына жатады (парагрипп, қызылша және респираторлы—    синциатальды вирустармен қатар).

Адамнан тыс табиғатта вирус өте төзімсіз жоғарғы температурада (55-60-70°С), УФО және әлсіз залалсыздандырушы ерітінділер өсеріне сезімтал, вирус төменгі температурада жақсы сақталады (45°С   9 айға дейін), бөлме температурасында 4-6 тәулікке дейін.

Клиникалық түріне  байланыссыз паротит вирусы организмнен тек сілекеймен бөлінеді. Вирус тек қана сілекейде ғана емес, сонымен қатар жұлын сұйықтығындада, қанда, Науқастардың тестикулярлық ұлпасында табылған.

Ауру көзі — Науқас адам. Ол иикубациялық кезеңнің соңынан бастап, клиникалық көріністері кеткенге дейін жұқпалы. Науқас бездер ісінуін 4-5 тәулігінде анағұрлым жұқпалы болады. Жасырын және белгісіз түрдегі Науқастар эпидемиологиялық тұрғыда қауіпті, себебі диагноз өз уақытында анықталмайды. Паротиттік вирусы басым түрде ауа-тамшылы жолмен беріледі. Залалдану үшін Науқаспен тығыз қатынаста болу керек. Кейбір жағдайларда ауру на-уқастың сілекейімен ластанған заттар (ойыншық, ыдыс) арқылы беріледі. Паротитке қабылдағыштың жоғары (контагиоздылық индексі 100% — Громашевский, 50% М.А.Салимов). Жиі 5 жастан 15 жасқа дейінгі балалар ауырады, 5 жасқа дейінгі балалар сирек ауырады, нәрестелерде ауруы мүмкін, бірақ сирек. Нәрестелерде өмірінің 1-ші айларында паротитті вирусына қарсы берілген арнайы антиденелер анықталады, сондықтан олар паротиттік инфекциялар-мен сирек ауырады. 1 жасқа жеткенде антиденелер жойылады. 1976 жылдан бастап аурушыддық ересек адамдардың арасында өсті. Аурушылдық көрсеткіші (белсенді иммунизициядан кейін) 100000 түрін санына шаққанда 17,5-ке дейін азаңды (1976), ал оған дейін 162,9 — 604,6 /100 мың тұрғын (1969). Эпидемиялықпаротиттән кейін тұрақты иммунитет дамиды. Қайталанған жағдайлар өте сирек (0,4-1,1%). Аурушылдық жиі қысқы және көктемгі мезгілде кездеседі. Адамдардың тығыздығы, нашар гигиеналық жағдайлар сияқты әлуметпік факторлар эпидемиялық көтерілістердің дамуына қолайлы жасай-ды. Жиі ұйымдастырылған балалар ауырады (тығыз қатынаста, сан — эпидемиялық режим ережелерін сақтамау).

Патогенезі. Инфекцияның кіру жерлеріне ауыз қуысының, мұрынның, жұтқыншақ, көз, коньюнктивасының, бадамша бездерінің шырышты қабаттары жатады.

Патогенезіне әр турлі көзқарас бар: Н.Филатов вирусты шық-шыт бездеріне стәнонов түтіктері арқылы емес, қанмен келеді, ал одан кейін сілекей бездеріне және басқа ағзаларға екіншілік жеткізіледі деген ой айггы.

С.Д.Носовтың ойынша шықшыт бездері вирустың жинақталатын орны. Вирус сілекей арқылы құлақ маңы ортасына бөлінеді. М.И.Уртайев сілекей бездері мен жұтқыншақтың лимфа жүйесін зерттеу негізінде, вирус алдымен шырышты қабаттарға түскеннен кейін бадамша бездеріне енеді, әрі қарай топзилопаротитті лимфа жолдарымен шыкдіыт бездеріне жеткізіледі.

А.И.Казанцев (1988 жыл) эпидемиялық патогенезі жайлы былай деп пікір білгізеді: вирустың шынайы кіру жолдарына (ЖРВИ сияқты) респираторлы трактың жоғарғы бөлімдері жатады, сол сияқгы ауыз қуысында болуы мүмкін. Эпидемиялық паротитгің бастапқы кезеңінде фарингит, ларингат, кейде стоматит белгілері болуы мүмкін. Бұл жерлерде вирус бөліктерінің қожайын клеткаларына енуі, вирус репродукциясы, оның жиналуы жүреді: әрі карай вирус қанға енеді (1-шілік вирусемия) және оның ағымымен сілекей бездеріне жеткізіледі.

Эпидемиялық паротит тек қана сілекей бездерінің зақымдануымен ғана емес, кейде басқа да ағзалардың (ұйқы безі, жыныс бездері, жүйке жүйесі және т.б) зақымдаушымен сипатталады, сондықтан клиницистер эпидемиялық паротит аталуын паротитгі инфекция деп ауыстыруды ұсынды. Бұл алыстағы ағзаларға вирус гематогенді жол-мен жеткізіледі (1949 жылы вирус алғашқы рет Кіlһааm қанынан бөлінген).

Ену көзі аймағында біріншілік жабысу және жиналу кезеңінен кейін вирус қанға түсіп, бүкіл организмге тарайды. Вирусемияның екінші сайысы басталады (вирустың әр түрлі ағзаларға кең тарауы) әр түрлі ағзалардың зақымдану белгілері көрінеді (ұйқы безі, аталық безі т.б.).

Ауру патогенезінде аллергияға көңіл аударылады, әсіресе, менингоэнцефалиттің дамуында (гиперергиялық реакция).

Эпидемиялық паротиттің патогенезінің кестесі. (А.П. Казанцев, 1988)

— Залалдану.

—Вирустың ену аймағында түсіп, репродукциясы.

—Біріншілік вирусемия

—Вирустың сілекей бездеріне түсіп, репродукциясы.

—Екіншіліквирусемия                         Ағзалық зақымдалу

(паренхиматозды

диффузия).

—  Иммунды жауап

—Реконвалесценция                             Әрхит, панкреатит,

менингит, мастит, тиреоидит және т.б.

Резидуллды құбылыстар

Паротиттік инфекция кезіндегі патологиялық анатомия өлім жағдайының аз болуы есесінен дұрыс зсрггелмеген И.В.Троицкий (1883) және Н.Ф.Филатов (1891) мөліметтері бойынша паротит кезіңце негізінде бездің аралық донекерлі тқанді қабатшасы зақымдалады .

Вирустың тек қана сілекей бездерді ғана емес басқа да безді ағзаларды (жыныс, ұйқы, көз жас) және жүйке жүйесін (бас миы және оның қабаттары) зақымданатын қабілеті бар.

Иммунитет. А.П. Казанцевтің (1988) ойы бойынша аурудың иннапаратты түрімен ауырған Науқастарда спецификалық емес қоғаныс орын алады, ол клеткалық резистәнттік және бұрын паротит вирусымен залалданбаған сау адамдардың қанының сары суындағы вирустардың спецификалық емес ингибиоторларымен негізделген.

Қазіргі күні, организмнің қоғаныс күшінің бастапқы сатысына Т-клеткаларының реакциясы жататыны белгілі, олардың саны вирустың репликацияланған орнынан тарағаннан кейінгі 4-6 төулікте анықталады. Бірнеше аптадан кейін спецификалық антиденелердің бөлінуі басталады. Ерте кезеңде ІgМ классының антиденелері, ре-конвалесценция кезеңінде — ІgG. Т-клеткаларымен гуморалды фак-торлардың өз ара әсерлесуінен организмнің вирустан тазаруы жүреді.

Клиникасы. Паротиттік инфекция кезіндегі инфекциялық процестің дамуы инкубациялық кезеңнің цикілділігімен сипатталады. Продромнан кейін клиникалық симптомдары дамып жазылуымен аяқталады.

Инкубациялық кезең орташа 18-20 күн, 11 күнге дейін қысқарьш 23 күнге дейін ұзару мүмкін, продромсыз өтуі мүмкін.

Продромадды кезеңнің ұзақтығы әр келкі, жиі 1-2 күн, Симптомдары да әр түрлі (әлсіздік, тәбетінің төмендеуі ұйқысының бұзылуы).

Паротиттік инфекцияның жіктелуі.

(Н.И. Нисевич, 1973)

Типтік түрлері:

1. Безді Х (сілекей, ұйқы, жыныс бездері, т.б.)
2. Жүйкелік (менингит, менигоэнцефалит)
3. Қосарланған

Ауырлығы бойынша: жеңіл, орташа А типтік түрлері:

1. жасырын
2. симптомсыз

Асқынуы: Отиттер, пневмония, стоматиттер.

1. I. Шықшыт бездерінің қабынуы — паротит.

Аурудың басы температураның 38-39°С-қа дейін көтерілуімен және шықшыт безінің алдымен бір жақтық, кейін екінші жағының ісінуімен сипатталады. Алдымен ісіну құлақтың артыңда және төмен яғни емізікті ісікпен төменгі жақ тармағының арасында орналасады.

Құлақ қалқаны жоғары және артқа ығысады, сырғалық қалқияды, бастың пішіні алмұрт тәрізді болады. Ісіну жұмсақ қамыр сияқ-ты, пальпацияда онша сезімтал емес. Үлкен көлемге таралу мүмкін (бұғанаға дейін). Терісі бозғылт, қабынулы өзгеріссіз. Шайнағанда ауырады. Естуі төмендейді (евстахиев түтігіндегі есту жолының басылуы).

Клиникалық ағымның ауырлығы бойынша (М.А.Селимов):

1. Жеңіл түрінде жергілікті көріністері айқын, температурасы қалыпты немесе аз уақытқа кетіріледі.

2.Орташа түрлерінде интоксикация симптомдары және жергілікті белгілері орташа айқындылықта. Температура 37,5-38°С.

3. Ауыр түрінде жергілікті зақымдану және интоксикация өте айқын, температура 39-40°С.

Температуралық реакция кері даму кезінде түседі.

Вирус бездер іскенге дейінгі 1-6 күн бойына және клиникалық симптомдар пайда болғаннан кейін 4 күн бойы бөлінеді. Сонымен Науқас инкубациялық кезеңін соңынан кері даму кезеңіне дейін жұқпалы. Практикалық тұрғыда безедердің ісінуінің кеткенінше — жұқпалы кезеңінің ұзақтығы (орташа 8-10 күн) деп есептеуге болады.

Атиптік түрі — жүйке жүйесімен, безді ағзалардың (жақ астылық, тіл астылық, жыныстық, көкіректік бездер, ұйқы безі, т.б. безді ағзалар) зақымдануы, сондай-ақ жасырын (симптомсыз) түрі.

1. II. Паротитік инфекция кезінде орталық жүйке жүйесінің зақымдалуы жиі кездеседі. Кейде Науқастарда тек жүйке жүйесінің зақымдалу симтомдары ғана болып, шықшыт бездерінің ісінуі болмайды — жүйкелік түрі. Клиникалық көрінісі өте ауыр түрінен айқын емес түріне дейін болады.

1.Серозды менингиттер (33%) жүйке жүйесінің зақымдануының жиі түрі жиі инфекциясының биіктігінде пайда болады, кейде шықшыт бездерінің зақымдануымен бірге, немесе паротит симптомдарынан бірнеше күн кейін дамиды. Сирек 1-2 аптадан 1 айдан кейін. Кейде бездер зақымдануынан бірнеше күн бұрын дамиды 30% жағдайда серозды менингит паротитті инфекцияның жалғыз белгісі болады. Бұл жағдайларда этиологиялық диагноз эпидемиологгиялық мәліметтер мен лабораториялық зерттеулергс негізделеді.

Паротит этиологиялы серозды менингиалды симптомдардың (құсу, бас ауруы, шүйде бұлшықеттерінің серпімділігі Керниг, Брудзинский симптомдары) пайда болуымен сипатталады. Ликвәр мөлдір, клеткалық белоктық диссоңиация.

Лимфоциторлы цитоз. Қант қалыпта. Ауру ұзақтығы 3-10 күн.

Науқастардың 1/3 белігінде паротитті менингиттер жасырын немесе симптомсыз өтеді (өзгерістер тек ликвәрограммада болады).

2. Менингоэнцефалит (11%) шықшыт бездер зақымдануына дейін (9,4%). Олардың ісінуінсіз дамиды. Жиі паротиттән 7-10 күн өткен соң дамиды.

Ауру клиникасында жалпы милық және жергілікті симптоматика байқалады. Өзгерістер бас ми және жұлындық нервтерде. Есінің бұзылуы, сандырақгауы, ошакгық симптомдар жиі болады. Паротитгі менингоэнцефалитпен өлген жағдайлар да жазылған (И. Максимович, 1980, М.Я.Шендерович, 1970). Паротитті менингоэнцефалиттән кейін кейбір Науқастарда ОЖЖ органикалық зақымданулардың қалдықты көріністері болады, III,IV,VII жұптардың зақымдануы гемипарез патологиялық рефлекстер, полиргди-радикулит, жедел психоздар дамуы мүмкін. Эпидемиялық паротит кезінде шықшыт бездерінің ісінуінсіз — ОЖЖ-ның зақымдануын ВГ, асептикалық серозды менингиттерден, сал ауыруынан ажырату керек. Паротитті этиологияны вирустың жұлын сұйықтығынан беліну және арнайы серологиялық реакциялардың оң нәтижелері дәлелдейді.

3. Әрхит (0,7-10%). Аталық бездердің зақымдануы паротитпен бірге, паротиттән бұрын, паротиттән кейін және олсыз болады.

Көп жағдайларда Әрхит шықшыт бездерінің ісінуінің кету кезеңінде пайда болады. Температура 40°С-қа дейін көтеріледі, қатты бас ауырады, тіл жабындымен қапталған, тәбеті жоқ, жыныс бездеріндегі ауру сезім зәр шығаруда және қозғалыста күшейеді. Генезі — паротит вирусының тікелей тестикулярлы тқань паринхи-масына өсер етуі. Аталық бездері үлкейген, аурады, тығыздығы жұмсақ не катты болды. Әрхиттің қауіпті асқынуларына аталық без атрофиясы жатады, ерксктердегі бедеуліктің себебі болуы мүмкін.

4. Оофәрит (аналық жыныс бездерінің зақымдалуы). Бездерде ауру сезім және интоксикация болуы мүмкін. Әйелдердегі бедеуліктің себебі.
5. Панкреатит (ұйқы безінің зақымдануы 1-2%). Күрт басталады, температурасы көтеріледі, эпигастридегі қатты ауру сезімі, сол қабырға астында және кіндік аумағында пальпация кезінде сезімталдылық кейде ауру сезімі сол жауырынға беріледі немесе белдемеленіп тұрады. Жүрек айныйды, құсады, тәбеті болмайды, ішек кеуіп, іші қатады немесе көп мөлшердегі нәжісінің іші өтеді.

Ұзақтығы 3-5 күн. Зәрдегі диастаза жоғарлайды (қалыпта 6-25 бірлік). Симтомсыз ағымы болуы мүмкін.

6. Өте сирек жағдайларда: қалқанша тәрізді без, жас бездерінің зақымдануы кездеседі. Ларингиттер, бронхитгер, коньюьнктивиттер, кератиттер, ириттер, көру нервінің невриті, полиартриттер, отиттер, остеомиелиттср, эндокардиттер, нефриттер болуы мүмкін.

Эпидемиялық паротит диагнозы эпидемиологиялық анамнез және объективті мәліметтер негізінде қойылады.

 

Лабораториялық диагностика.

1. Иммунологиялық зерттеулер; КБР, гемаглютацияны тежеу, нейтролизациялау
2. Серологиялық зерттеулер арнайы антиденелер титрінің ауру барысында көтерілуі.
3. ИФА+ПЦР-диагностикасы.

Дифференциалды диагноз.

Дифференциалды диагнозды жүргізу керек:

1. Жақ асты лимфаденит (инфильтрат төменгі жақ бұрышында орналасады, пальпацияда аурады, лимфа түйіндерінің контуры бөлініп тұрады, аңқада — баспа).
2. Екіншілік паротитпен (басқа ауыр инфекция кезінде, жиі бір жақтық, ауырады, терісі қызарған басқа ағзалар зақымдалмайды)
3. Периодонтитпен (жақ аумағында орналасады, кареозды тіспен қызыл иектің ісінуі болады).
4. Аңқа дифтериясының токсикалық түрінен (аңқадағы өзгерістер, ісіну, пленкалар), лабораториялық диагаостикалық әдістерден комплемёнт байланыстыру реакциясын және гемаглютинация реакциясын ұсынады олар практикада жиі қолданылмайды.
5. Серозды менингиттермен

Емі: Эпидемиялық паротиті бар Науқастардың емі симптоматикалық. Бұл зақымдалған бездерді қыздыру жылы таңбалар. (УВЧ (УЖС), УФО (УКС), (солюкс лампасымен сәулелендіру). Ауыр жағдайларда реконвалесцентің сары суын (20-25 мл) қолдануды ұсынады не болмаса гаммаглобұлинді (паротиттпен ауырған адамнан). Әрхит кезінде қатаң төсек режимі суспензәрий, суық қою. Қатты ауру сезімінде аналгетиктер тағайындайды. Менингит кезінде глю-көзаның гипертопиялық ерітінділерін көк тамырға, ауру сезімін басу, үйқтататын дәрілер беру.

Паротиттік инфекциясының алдын алу. Науқасты 9-10 күнге (жұқпалы кезеңге) жекелеу. Ауруханаға ауыр түрлсрін және эпидемиологиялық көрсеткіштеге қарай жатқьпу. Бөлмені жеделдету.

Паротитпен ауырмаған 10 жасқа дейінгі балаларды Науқаспен қатынаста болған күннен  бастап 21 күнге  дейін Науқаспен қатыстырмау, гамммаглобұлин енгізу. Науқасты үйде емдегенде эпидемиологиялық паротиттпен ауырмаған 10 жасқа дейінгі балалар контакт болған күннен бастап 21 күнге дейін бөлінеді. Инкубациялық кезеңнің 1-ші 10 күнінде қатынастар болғанда балалар коллективіне бара алады, ал инкубацияның 11-21 күндері бөлінеді.

Паротиттік инфекцияның иммунопрофилактикасы паротитті инфекцияның арнайы профилактикасында аттәнунирленген Ленинград — 3 штамынан алынған тірі вакцинасын қолданылады. Вакцинаны 12 айлықтан бастап, паритотпен ауырмағандарға егіледі.

Көп балаларда вакциналды процесс симптомсыз өтеді. Сирек жағдайларда 8-10 күн өткеннен кейін 3 күн бойы вакциналды реакция болуы мүмкін (температурасы көтеріледі, аңқа гиперемиясы, мұрнының бітелуі, жөтелуі). Емдеусіз өтеді. Вакцинадан кейінгі асқыну өте сирек:

1. Токсикалық реакциялар, егуден 7-15 күн өткеннен кейін да-миды. Температурасы көтеріледі іші ауырады, құсу, жедел ішек инфекциялары және перитопиттен ажырату керек.
2. Энцефалиттік (құрысулық) реакциялар егуден 7-12 күн өткенде дамиды.
3. Аллергиялық реакциялар, жиі аллергоанамнезі қолайсыз болған балаларда егуден 1-16 күн арасында дамиды.

4.Серозды менингиттер (қатерсіз ағымы) егуден 5-21 күн өткен соң дамуы мүмкін, өте сирек кездеседі. Дифференциядды диагнозды басқа этиологиялы серозды менингиттермен жүргізу керек.

Иммунизация кестесі бұзылған балаларға егулерді жүргізу. Егер бала декіретті мезгілде егілмесе онда егу қарсы көрсетулер жоқ кезінде жүргізеді. Егер эпидемиологиялық паротитпен ауырғаны және егілгені жайлы құжат болмаса, баланы бұл ауруға қарсы егу керек.

Шұғыл иммунизация эпидемиялық көрсетулер бойынша 15 айдан ұлкен балалар эпидемиялық паротитті Науқаспен қатынаста болған болса, паротитті инфекциямен ауырмаған болса — шұғыл түрде паротитті инфекция карсы егіледі (қарсы көрсетулері болмаған жағдайда).