Сөз бостандығының құқықтық тұрғыдан реттелуі

Сөз бостандығының құқықтық тұрғыдан реттелуін адам құқығының мәні жайлы түсініктен бастасақ. Адам құқығының институты ерте кездерде де болғаны белгілі. Ежелгі Египет, Грекия, Римде қоғамдағы адамдар тобының құқықтары мен бостандықтарын ,бір жағынан шектеу,екінші жағынан оларға белгілі бір жеңілдіктер беру мәселелері қарастырылған. Әрине, ол кез бен бүгінгі уақытты салыстыру мүмкін емес. Алайда сол замандағы адам құқығы мен бостандығының кейбір концепция, трактовка және тағы басқа пайымдаулар мен ойлары қазіргі кездің жағдайымен үйлесін тауып жатады. Аристотель бойынша, құқық дегеніміз-саяси құқық, сондықтан ол- мемлекетте ғана өмір сүре алады. Адамдар мемлекет ретінде бір қоғамда шоғырланғаннан кейін ғана құқықтық тұрғыдан тепе- теңдікке ие болады. Ежелгі грек сопыларының шығармашылығы адам деген ұғымға жаңа түсінік енгізді. Олардың ойынша, табиғат жаратылысында шынайы тепе-теңдік ұғымы бар. Протагор: «Бүкіл заттың өлшемі –адам» десе, ежелгі қытай ойшылы `(б.з.б. Ү ғасыр) МоЦзы адамдардың барлығын – аспан құлдары деп қарастырған.

Рим заңгерлері заң алдындағы адам баласының теңдігі жайлы теориясын ойлап шығарады. Осыдан құқықтық теңдік ұғымы пайда болады. Алайда, адамның шынайы құқықтық теңдігі болатыны жайлы Гроций: «Мемлекет –еркін адамдардың одағы, олар өз пайдасы мен құқығы үшін мемлекетте шоғырланады» деп жазған. Адам құқығының реттелуін екі жақты қарастыруға болады. Біріншіден, адамның шынайы, туғаннан бергі ажырамас құқығы болса, екіншіден, мемлекет тарапынан шығарылатын заңдар негізіндегі адамның құқығы мен бостандығының өлшемі пайда болады. Сөз бостандығы да, адам құқығының реттелуі де екінші жаққа жатады. Яғни, билік шығарған заң негізінде сөз бостандығының өлшемі анықталады. Ол құқықтық тұрғыдан Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының «БАҚ туралы» заңы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Азаматтық, Әкімшілік құқық бұзушылық, «Тіл туралы», « Мемлекеттік құпия туралы» заңдары арқылы реттеледі. Ең алдымен, Ата- Заңымыздағы сөз бостандығына қатысты жазылған 20 бапқа назар аударсақ.

Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. 2. Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. 3. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық- зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. Байқап қарасақ, Конституцияда сөз бостандығына толық кепілдік берілген. Еркін ақпаратты алуға және таратуға болады. Сонымен қатар қоғамдағы әр институт журналистке керекті ақпаратты беруге тиіс. Сондықтан БАҚ қызметкері ақпарат көзін ала алмаса, ақпарат бермеген адам немесе ұйым жауапкершілікке тартылады.2005 жылдың он сегізінші ақпанында Елбасының Қазақстан халқына арнаған Жолдауының «Азаматтық қоғам институттарын дамыту туралы» тармақшасында: «Сөз бостандығын, ақпарат алу мен таратуды қамтамасыз ететін барлық қажетті құқықтық және басқа да шарттар алдағы уақытта да дәйекті түрде жасалады, әрі қорғалатын болады.Сонымен қатар сөз бостандығын пайдаланудағы шектен шығушылыққа қатаң тосқауыл қойылуы шарт» делінген.[2] Сондықтан ҚР Конституциясының жиырмасыншы бабындағы мүмкіндіктерді журналистер толық пайдаланса, қоғамдағы демократия мен жариялылықтың өріс алуына жол ашылады.

Сөз бостандығының негізгі өлшемі ҚР «БАҚ туралы» заңында жазылған. 1991 жылы 28 маусымда қабылданған ҚР «БАҚ туралы» алғашқы заңына тоқталсақ. Заңның бірінші бетінен бастап, алғашқы бөлімінің бірінші бабы баспасөз бостандығына арналған. «Баспасөз және басқа да БАҚ еркін» деп басталатын бірінші бапта «сөз және баспасөз бостандығы ҚазССР азаматтары Конституциясының кепілдігімен БАҚ арқылы өз ойларын еркін айтуға, ақпаратты іздесуге, таңдауға, алуға және таратуға, кез келген формадағы идеяны айтуға құқығы бар» делінген.[3] Бұл сөйлем – КСРО кезінде, коммунистік режим тұсында цензураның арқасында қолдары жіпсіз байланған журналистер үшін қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманның, еркіндік алған кезеңнің келгенін және бұқаралық ақпарат құралдарында үлкен өзгерістер болатынының айқын дәлелі еді. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін журналистің еркін таңдауына бөгет болып келген бюрократиялық көзқарас өзгерді. Кейбір тұстары түзетулерді қажет еткеніне қарамастан, «БАҚ туралы» заң журналистің қарауына айналды. БАҚ – заңдық статусқа ие болып, журналистер-билік пен халық арасындағы дәнекерге айналды. Тіпті, халық белгілі бір деңгейде БАҚ арқылы билікке әсер ете алатын дәрежеге жетті. БАҚ-қоғамдық өмірдің айнасы болуға мүмкіндік алды. Алайда, тоқсаныншы жылдар қазақстандық журналистер үшін жеңілге тимеді. 1992 жылдың басында-ақ энергия көздерінің, бояудың, полиграфиялық жұмыстың бағасы өсіп, газет- журналдарды таратқанда түсіретін қаржы шығынын өтемеді. Оқырманның да ақпарат құралдарын пайдалануға қаржылай мүмкіндігі түсіп кетті. Нарықтық экономика жағдайында тек көбінесе «бульвар» басылымдары, детектив пен эротикаға құрылған газет-журналдар өмір сүре алатын болды. Кеше ғана еркін газет иесі болған редакторлар қаражат көзін табу үшін қалталы қожайын немесе билік жүйесіндегі шенеуніктердің қолбаласына айналды. Осыдан баспасөздің шынайы бастандығы үшін оған деген цензураны жою жеткіліксіз екені байқалды. Рухани ғана емес, экономикалық еркіндік те ауадай қажет. Газеттер мен телекомпаниялардың қожайындары журналист үстінен билік жүргізді. Бұл 1997 жылы «Связьинвест» бойынша ірі банктер арасында өткізілген аукционнан кейінгі ақпараттық майдан тұсында анық байқалды. Мысалы, Қазақстанда әкімдіктер қаржыландыратын БАҚ шенеуніктердің сөзін сөйлеуге мәжбүр. Көптеген журналистердің шынайы ақпаратты өзі алуға да, өзгеге таратуға да қолы жетпей отыр. Бұл ҚР «БАҚ туралы» заңының Ү тарауына, яғни, «журналистің құқықтарына» қайшы болса да, көп жағдайда шенеунікті ақпарат беруге мәжбүр ете алмайсың. Үкімет билігі органдарын сынға алудың қандай түрі болса да баспасөз жөніндегі заңды бұзушылық деп саналмайды. Еліміздегі экономикалық жағдайды, қаржы мәселелерімен қылмысқа қарсы күрес дәрежесін сынайтын мақалалар қажет. «Сын болмай, ешқандай қоғам дамымайды. Сын сындарлы және негізді, көпшіліктің мүддесіне қызмет ететін болуы тиіс. Сөз бостандығы журналистке өзіне тапсырыс берушілерден материалдық игіліктерді алу үшін басқаға күйе жағу құқығын берген емес. Бұл сөз бостандығы емес, қаржының құлы болу. Егер де қандай да бір БАҚ осындай күресінге түсіп кетсе, онда журналистерді олардың қожайындарынан қорғау жағын ойластыру керек. (ҚР Президенті Н.Назарбаевтың БАҚ бойынша қоғамдық кеңестің алғашқы отырысында 31.03.2003 ж. сөйлеген сөзінен //ЕҚ 1.04.2003).

Бостандықты құқықтық жағынан сенімді ету, қандай бір саяси күштердің, соның ішінде ресми үкіметтің өктемділігінен қорғау үшін оған заңдық кепілдік қажет. Қай бір газет-журнал, ақпарат мекемесі «БАҚ туралы» заңның шеңберінде қызмет жүргізу құқығын иеленгенімен, экономикалық бостандықсыз алға қадам баса алмайды. Яғни, заңдық құқығын жүзеге асыру үшін қаржы-қаражат, материалдық-техникалық күш керек. Заң жүзінде цензура болмағанымен, ол санадан мүлде арылып кеткен жоқ. Баспасөздің экономикалық бостандығы жайында әңгіме қозғалғанда, күмілжіп қалатыныз тағы бар. Себебі, қазіргі қазақ ақпарат құралдары құрылтайшыға тәуелді.[6] Қазіргі құрылтайшылар бұрынғы «ЦК», «обком» секілді газеттің жарияланымдық ісіне күнделікті араласпайды. Сонда да редакциялар қаржы үшін қожайынның қас-қабағын аңдып отыруға мәжбүр. Нәтижесінде, Қазақстан Республикасының «БАҚ туралы» екінші заңы, ең негізі, әкімшілік газеттерді, телеарна, радионы әкімдіктерге, ал, жеке меншік ақпарат құралдарын өз құрылтайшысына бағындырып, заңдық статусынан айырды. [7] Осы тұста сөз бостандығының анықтамасын айтып кеткен жөн болар. Сөз бостандығы дегеніміз- ойдан құрастырып немесе ауызға келгенді сөйлеп, фактісіз, негізсіз өз ойыңды білдіру емес. Ол – шынайы ақпаратты алудағы халықтың конституциялық құқығы болып табылады. Алайда, 1999 жылы қабылданған заң-демократия жолындағы үлкен қадамның бірі болды. Халықаралық зерттеушілердің пайымдауынша, ТМД елдерінің арасында ҚР «БАҚ туралы» заңы демократияшылдығы жағынан Ресейден кейін екінші орында тұр. [8] Ал, «Репортеры без границ» атты халықаралық ұйымның жүргізген зерттеулері бойынша, Шығыс және Орталық Азияда сөз бостандығының деңгейі төмен көрінеді. 167 мемлекет қатысқан бұл рейтингте ТМД елдері бойынша, Белоруссия 144-ші, Өзбекстан 142-ші, Қазақстан 131ші орындарды иеленіпті.

Қазақстанда демократиялық мемлекет құрылған бірнеше жылда құқық, заң органдары мен БАҚ бір-біріне жақындай түсті. Қазіргі қоғамда өмір сүретін әр журналист өзіне қатысты ең алғашқы қағидалардың білуі тиіс. Кез келген журналистің шығармашылығы заңмен қорғалған. Жеке немесе заңды тұлға журналист әрекетіне кедергі жасаса, ол ҚР Қылмыстық Кодексінің 155 бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Яғни, 1.Журналистiң заңды кәсiптiк қызметiне оны ақпарат таратуға не оны таратудан бас тартуға мәжбүрлеу арқылы кедергi келтiру — елуден жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға не жүз сексен сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына жазаланады. 2. Адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, сол сияқты күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқыта отырып жасаған әрекет — екi жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына не үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айырып немесе онсыз үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Яғни,бір жылдан үш жылға дейін бас бостандығынан айырылу деген сөз.[10]Бұл бап – ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қолдауымен енгізілген. Бұдан шығатын қорытынды – ешбір адам журналистке шындықты жазуға тыйым сала алмайды. Бұл дегеніміз, еліміздегі сөз бостандығы белгілі бір дәрежеге ие болып отыр.

Жалпы, заң, ең алдымен, журналистің өзіне қажет. Ол-журналистке құқық бергенімен, сонымен қатар, міндет те жүктейді. «Журналистің міндеттері: Журналист: 1) Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа ала отырып, өзi шарттық қатынастарда тұрған бұқаралық ақпарат құралының қызмет бағдарламасын жүзеге асыруға; 2) шындыққа сәйкес келмейтiн ақпаратты таратпауға; 3) ақпарат ұсынған адамдардың авторлығын көрсету туралы олар жасаған өтiнiштердi қанағаттандыруға; 4) жеке және заңды тұлғалардың заңды құқықтары мен мүдделерiн құрметтеуге; 4-1) азаматтармен сұхбат жүргiзген кезде дыбыс- немесе бейнежазбаны пайдалануға келiсiм алуға; 5) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзiне жүктелген өзге де мiндеттердi орындауға мiндеттi.

Өз құқығын журналист жақсы біле тұра, тапсырма бойынша мекемеге барып, ақпарат алудағы өз талаптарын айтады. Алайда ақпарат алу мен таратуды жүзеге асыру механизмі жоқ. Мәселен, сол мекемедегі қызметкерлер өз мамандығы бойынша қабылданған заң негізінде жұмыс атқарады. Кейбіреулері «БАҚ туралы» заңды білгісі де келмейді. «Баспасөз шыншыл болуы тиіс және мемлекет бұл тұрғыда оған көмектесуі тиіс. Кемшілік мынада, біздің көптеген министрлер мен мемлекеттік қызметкерлер бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс істей алмайды, өз пікірлерін жеткілікті де ұғынықты түрде айта алмайды» деп атап көрсеткен болатын Елбасы өзінің бір сөзінде. Сонымен қоса, прокуратура, жол көлігі және тағы басқа қоғамдық органдар жайлы ақпарат таратуға болмайтын Қылмыстық Кодексте баптар бар. Мемлекеттік, авторлық, сақтандыру, сайлау, зейнетақы жинақтау, салық, банк, өсиетке қалдыру, тіпті, микрокредит беру құпияларының түрлері жеткілікті. Сондықтан мекеме қызметкері журналистке өз мамандығының заңына сәйкес және өзіне қолайлы,әрі тиімді ақпаратты жазуға нұсқайды. Бұл тұста қоғамдық қызығушылық деген ұғым жайлы айтып кеткен жөн болар. Мәселен, Ресей Федерациясында журналист өзіне қажет ақпаратты қоғамдық қызығушылық үшін деп кейбір заңдарды бұзу арқылы алуы мүмкін. Журналисті заң қорғайды. Ал, Қазақстанда журналист қоғамдық қызығушылық жолында ещбір заңды аттап кете алмайды. Егер баспасөзде материалдар жарияланатын болса, бұл – сол мемлекетте өмір адамдардың жалпы және негізгі құқықтарының сақталуын көрсетеді. Сондықтан ол- іргелі адам құқықтарының бірі болып табылады. Сонымен қатар бостандық – демократия кепілі болғандықтан, халық өз басшысын әділ сайлау арқылы таңдай алады. Көбінде мемлекеттік БАҚ билік басындағы немесе белгілі бір шенеуніктердің қызығушылығын танытып жатса, тек еркін баспасөз ғана халыққа әділдік жолын көрсетеді. Сөз бостандығы – ашық ақпараттық алмасу кеңістігінде ел экономикасының дамуына ықпалын тигізеді. Ал, ел экономикасы түзелсе, халықтың өмір сүру жағдайының жақсаратыны анық. Дүниежүзілік банк тобының Президенті Д.Вулфенсон кітабының алғы сөзінде: «… кедейлікті азайту үшін адамдарға дұрыс және толыққанды ақпарат тарату өсімін көбейту керек. Егер адамдар кең көлемді ақпаратпен қамтамасыз етілсе, олардың таңдау мүмкіндіктері де кеңейеді» деп жазған. «Журналист, газет, телеарна өтіп жатқан оқиға туралы өзінің, міндетті түрде фактіге негізделген пікірін айтуы тиіс. Фактіні жария ету, кемшілікті көріп, кінәліні атау, иә, бұл журналист пен басылымның құқығы. Алайда сынға ұшыраған адам да осындай құқыққа ие. Оларға да сөз берілуі тиіс, оның үстіне, сол бұқаралық ақпарат құралдарының өзінде,сол көлемде, еш қоспасыз берілуі тиіс. Кімнің дұрыс, кімнің кінәлі екенін адамдар өздері шешсін. Ал бізде қалай: бір жағы нені қаласа, соның бәрін айтады, қарсы жақтың пікірін білдіру мүмкіндігі болмайды».