Сөзжасамның негізгі ұғымдары
Сөздің жасалу жүйесі тілдің қалыптасу жолын белгілейді. Тіл дамуының нақтылы көрінісі сөздің мағыналық дамуы мен жасалу сипатынан танылады, сондықтан сөзжасамның теориялық мәселелерін айқындау жалаң қалыпта емес, кешенді жүйеде қарастырылуы тиіс. Сөз жасауға семантика, морфология, фонетика, синтаксис т.б. әр түрлі деңгейде қатынасатындықтан, сөзжасамның теориялық негізін де тарихи фонетика, тарихи лексикология, тарихи грамматика, этимология, семасиологияда қалыптасқан теориялар арқылы айқындаймыз. Бұл салалардың барлығы, түптеп келгенде, сөз туғызу үдерісі мен жаңа сөздің мағынасын зерттеуге бағытталады.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамның негізгі теориялық мәселелерінің көп жайттары ашылмаған, соңғы жылдарда ғана жазылған кей зерттеулерде сөзжасамның теориялық мәселелері қарастырыла бастады. Сөзжасам табиғатын тарихи тұрғыдан танып, оның ішкі құрылымдық мағынасын айқындауда этимологиялық зерттеулер мен уәждеме теориясы негізге алынады. Туынды сөздің негізділігі түбір арқылы ғана айқындалатындықтан, басты мәселе архитүбірдің макромағынасын айқындауға тіреледі. Ал бұл – тілдердің моногенез теориясы, бір буынды түбірлер тарихы, глоттогенез т.б. күрделі мәселелерді қозғайды. Демек сөзжасам теориясы – этимологиялық, семасиологиялық, номинациялық, уәждеме теорияларымен тығыз қарым-қатынаста болып, ортақ нәтижелерге сүйенеді. Туынды сөздің жасалу жолын күрделі ономасиологиялық аспектіден қарастыра отырып, жаңа сөздің жасалу жүйесін номинация теориясы арқылы түсіндіреміз. Таңба мен ұғымның, ұғым мен зат арасындағы қарым-қатынастың, жаңадан жасалған туынды сөздің мағынасы мен құрамындағы бірліктер мағынасының арақатынасы номинация теориясы негізінде зерделенеді. Номинация теориясы – номинативті қызметті сипаттайды, тіл бірлігінің жасалу жүйесі мен атау беру жолын зерттейді.
Сөзжасам теориясының басты тұғырының бірі – уәждеме. Уәждеме арқылы сөз жасаушы тұлғалардың құрылымдық сипаты мен сөзжасамдық мағына айқындалады. Түптеп келгенде, уәждеме теориясы этимологиядан тығыз байланысты болады. Уәждеменің маңызды желісі, бір ұшы этимологияда жатады. Егер этимологиялық зерттеулер болмаса, уәждеменің мәні айқындалмас еді. Сөзжасамның негізгі теориялық ұғымдарына сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық қатар, сөзжасамдық парадигматика мен синтагматика, сөзжасамдық үлгі мен қалып, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық мағына, туынды сөз, негіз сөз, екіншілік мағына т.б. жатады.
Сөзжасамдық ұя – сөзжасамның негізгі ұғымы. Сөзжасамдық ұя дегеніміз – жаңа сөзжасамдарға негіз болатын, ортақ, өзек мағына қалыптастыратын сөздердің жиынтығы. Бір сөзжасамдық ұядан тараған туынды сөздердің мағынасында шеткей өрісте түбірдің мағынасы сақталады. Сөзжасамдық ұяның мағынасын айқындау арқылы сөзжасамдық тізбекті тану мүмкін болады. Мысалы: «Өк», «бөл» деген сөзжасамдық ұялардан, сөздің дамуы нәтижесінде мынадай туынды сөздер қалыптасқан: өк — өгіз — өгізше, өгіздей, өгіздік; өкір — өкіреш -өкіреңдеу; «бөл» — бөлу, бөлшек, бөлік, бөлім, бөлек, бөлектену, бөлісу, бөлме, бөлтек, бөлке (нан), бөлдек, бөлгізу, бөлгіш, бөле жару, бөле (апалысіңілі екі қыздан туатын балалар, яки «қаны, туыстығы екіге бөлінген» семасы арқылы негізделген). Бұл мысалдарда «өк» және «бөл» түбірлерінің сөзжасамдық дамуы көрсетілген. Сөзжасамдық ұяның мағынасы туынды сөзбен салыстырғанда ауқымды әрі кең болады. Сөзжасамдық мағына осы сөзжасамдық ұяның мағыналық шеңберінде дамиды.
Сөзжасамдық тұлға – сөзжасамның негізі ұғымы. Сөз жасауға қатысатын ерекше тұлғалық және семантикалық сөзжасамдық бірлік. Сөзжасамдық тұлға жеке сөз түрінде немесе суффикс түрінде болуы ықтимал. Айталық, суффикстік тәсілде негіз сөзге суффикс жалғанып, екі сөзжасамдық тұлға қатысып тұрады.
Сөзжасамдық мағына – сөзжасамдық үдерісте қалыптасқан туынды мағына. Негіз сөз бен өзге сөзжасамдық тұлғалардың мағыналарының бірігуі не қосарлануы арқылы жасалатын мағына. Сөзжасамдық мағына өзінің белгісі мен реңі жағынан грамматикалық және лексикалық мағыналардан ерекшеленеді. Ол – жекелеген тұлғаның немесе сөздің дара мағынасы емес, сөзжасамдық үдеріс арқылы жасалған, лексикалық мағынадан ерекше мазмұндағы мән. Сөзжасамдық мағына сөздің тұлғалық және семантикалық күрделі құрылымына тән, кемінде екі сөзжасамдық тұлғаның қатысуы арқылы немесе сөздің семантикалық дамуы арқылы пайда болады. Жалпы тіл білімінде бұл мәселенің өзіндік зерттеу тарихы бар (Бодуэн де Куртенэ, Ф.Ф. Фортунатов, Н.В. Крушевский, М.М. Покровский, Л.В. Щерба, В.В. Виноградов, Г.О. Винокур, А.И. Смирницкий, М.Д. Степанова, Е.С. Кубрякова, П.А. Соболева, И.С. Улуханов т.б.).
Сөзжасамдық үлгі – сөзжасамның негізгі ұғымының бірі. Тіл біліміндегі соңғы зерттеулерде сөзжасамдық үлгіге берілген дұрыс анықтама деп Е.А. Земскаяның «белгіленген үш ерекшелігі» алынып жүр. «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» [55, 56] атты монографияда да осы белгілер көрсетілген. Е.А. Земская «Современный русский язык. Словообразования» [64, 182] атты зерттеуінде: «Словообразовательный тип – это схема (формула) строения производных слов, характеризуемых общностью трех элементов» дей келіп, мынадай белгілерге сүйенуді ұсынады: — негіз сөздің қай сөз табына жататыны; — негіз сөз бен туынды сөздің семантикалық арақатынасы; — сөз тудырушы негіз сөз бен сөзжасамдық тұлғаның сыртқы формасы мен туынды сөздің сыртқы формасының сәйкес келуі.
Яғни сөзжасамдық тәсілдің бірлігі, айталық, аффикстік тәсілде сөз тудырушы аффикстің бірдей болып келуі: келе+шек, бола+шақ; оқу+шы, жүргізу+ші, жазу+шы т.б. Ғалымдардың көрсетуінше, бір үлгіге жататын туынды сөздердің мағыналарында ортақ сема бар. Біздіңше, сөзжасамдық үлгіні айқындауда негізгі шарт семантикалық емес, формалық болуы тиіс. Сөзжасамдық тұлғалардың бірдей болуы, сөзжасамдық үлгінің тұлғалық жағынан ұқсас болуына әкеледі. Айталық, -шы суффиксі жалғанған сөздер тек іс-әрекет иесі, маман мағыналарын туғызады. Бұл сөзжасамдық үлгіні таныта алады.
Сөзжасамдық тізбек – бір сөзжасамдық ұядан немесе негіз сөзден тараған туынды сөздер тізбегі. Сөзжасамдық тізбекте негіз сөзден басталатын туынды сөздің өзі екінші, үшінші мағыналы туынды сөздерге негізділік қызмет атқара береді, сондықтан сөзжасамдық тізбек тілдің дамуын танытады. Яғни сөзжасамдық тізбектің жалғасуы, сөз мағынасының даму заңдылығымен сәйкес жүреді. Мысалы: — күн — күндіз – күндізгі – күндізгідей – күндізгіше — күнара – күнаралық — күн көру – күн көріс — күнде – күнделік – күнделікті — күн сайын — күнгей – күнгейлік – күнгейдей — күншіл – күншілдік.
Демек, бір сөзжасамдық ұядан тараған сөзжасам тізбегіндегі туынды сөздер мағынасында архитұлға мағынасы сақталады. Сөзжасамдық тізбектегі сөздер бір семантикалық өрісте, бір парадигмалық шепте жатады.