Сақ қалалары мен елдi мекендерi

Б.з.д. 1-мыңжылдықта Қазақстан жерiн сақтар (парсылардың атауы) мекен еткен. Оларды гректер — скиф, қытайлар — сэ деп атаған. Кейбiр ғалымдар Ресей, Украинаның оңтүстiгiнде, Қара теңiз жағалауында мiр сүрген скифтердi “еуропалық скифтер”, ал Орал тауының арғы жағында мiр сүргендерiн “азиялық скифтер” деп те атап жүр.

Сақ-сэ-скифтер — ахемендер дәуiрiндегi парсылардың, Кир мен I Дарий патшалардың, сондай-ақ Александр Македонский дәуiрiндегi гректердiң замандастары болған.

Сақтар — массагеттер, аргиппейлер, аримасптар, “алтын қорғаушы самұрықтар”, абилер, апасиактар, дайлардан және басқа да к птеген тайпалардан құралған. Жетiсуды “шошақ Бөрiктi” сақтар — тиграхаудалар қоныс еткен деген пiкiр бар. Биiктiгi 6 қабат үйдiң биiктiгiндей, енi 100 м-ден асатын ондаған iрi обалардан құралған қорымдар, яғни к птеген зираттар қалдырған осы сақтар едi.

Әлемге әйгiлi “алтын адам” табылған Есiк обасы да сақтардiкi. Сақтар мемлекетi б.з.д. IV-III ғасырларда Жетiсуда бой к терген. Ғалымдар “олардың тағы бiр мемлекетi Арал маңында, Сырдарияның ескi сағасында болған” деген де пiкiр айтады.

Сақтар мәдениетi кешегi күнге дейiн қоғамның таөңдаулы адамдары мен патшаларға тән жерлеу ескерткiштерi — обалар негiөзінде ғана зерттелiп келдi. Алтын мен қоладан жасалған “аң стилiндегi” сирек кездесетiн заттардың табылуы археологтар, нертанушылар, суретшiлер мен басқа да адамдардың қызығушылығын туғызды.

Шөпқоректi жануарлар — бұғы, қой, ешкi; жыртқыш аөңдар — жолбарыс, барыс, қасқыр, сонымен бiрге жыртқыш құстар — бүркiт, тазқара, қарғалар көбiнде арпалыс жағда-йында бейнеленген. Олардың әдеттен тыс қызыл тiлге бергiсiз дене қимыл-қозғалыстарының үйлесiмдiлiгi к з тартады. нердiң әлемдiк деңгейдегi мұндай үлгiлерi, көрген адамды таңғалдырар тамаша дүниелерi сақтардың тiршiлiгiн, тұрмысын, шаруашылығын, мiр салтын зерттеудi екiншi орынға ысырып қойды.

Ғалымдар арасында — “сақтар к шпендi халық болды” деген пiкiр ұзақ уақыт бойы сақталып келген. Алайда археологтар сақ қоныстары мен қалаларына зерттеу жүр-гiзуiне орай бұл пiкiр өзгердi.

Алматы маңынан, Iле Алатауының етегiнен, Аңырақай мен Серiктас тауларының далалық жерлерiнен, Ассы мен Түрген жайлауларынан сақтардың ондаған елдi мекендерi табылды. Зерттеу барысында мал шаруашылығымен қатар олар үшiн отырықшылық пен егiншiлiктiк те қалыпты мiр салты болғаны анықталды. Яғни, шаруашылықтың бұл екi бағыты бiрiн-бiрi толықтырып отырған.

Осы елдi мекендер мен қалаларда қол нершiлер, суретшi-зергерлер мен ұсталар қару-жарақ, сауыт-сайман, атәбзел-дерiн, алтын мен күмiстен теөңдесi жоқ әшекей заттар жасаған.

Бiртiндеп қала деңгейiне дейiн скен елдi мекендердiң бiрi — Есiк обасынан оңтүстiкке қарай 5 шақырым жердегi Рахат ауылының маңындағы тау Бөктерiнен табылды.

Ежелгi қала салушылар қорғаныстың маңыздылығына к п көңiл Бөлген. Алдымен, олар бетi тегiс тауды таөңдап алған. Оның беткейлерiн құлама тiк жар етiп жонып, тау-лардың арасындағы жыра, сайларды терең орларға айнал-дырып қазған. Осылайша қаланы жау ала алмастай етiп бекiнiстер құрған. Содан соң тау басына топырақтан үйлер соққан, жерт лелер (жеркепе, жерден қазған үй) қазып, киiз үйлер тiккен.

Сақтардың қоныстары мен қалаларын зерттеу Жетiсу ңiрiнде жаңа басталуда, ал Арал маңында олар бұрыннан жүргiөзілiп келедi.

Қаөзір қирандысы Шырық-рабат деп аталатын сақ қала-ларының бiрi бүгiнгi күнi арнасы тартылып қалған Сыр-дария — Жаңадария зенiнiң жағалауында орналасқан.

Қызылордадан оңтүстiк-батысқа қарай 300 шақырым жердегi бұл аймақты жартылай қызыл құм басып жатыр.

Шырық-рабат қаласы биiк т бе басына салынған. Ол бiр жағынан қаланы жазық ойпаттан к терiп тұрса, екiншi жағынан сыртқы жаулардан қорғаған. Т бе басының пiшiнiне байланысты қаланың сырт көрiнiсi де сопақтау келген.

Қаланың ұзындығы — 850 м, енi — 600 м, жалпы ауданы 51 га-ны құрайды.

Қала барлық жағынан екi қатар қабырғалармен және кеөзінде суға толтырылған терең ормен қоршалған. Қатты бүлiнген iшкi қабырғаның биiктiгi қаөзірдiң өзінде 3 м-ге жетедi. Екi қабырғаның арасында тар к шеге ұқсас ұзын дәлiз қалдырылған. Қалаға жау кiрiп келген жағдайда оларды садақшылар осы жерде арнайы жасалған тесiктер-ден оқ атып қарсы алған.

Бастапқы кезде болашақ қаланың орнында апасиак-тардың қорымы болғаны кейiн анықталды. Осындай обалардың астына сақтар здерiнiң патшаларын жерлегенi мәлiм. Алты обаның бiрiн қазған кезде оның астынан көлемi 7,5×7,5 (м), тереөңдiгi 2,5 м қабiр шұңқыры шықты. Оның қабырғалары лаймен сыланып, әктелген. Қабiрдiң үстi алты қабат қамыспен жабылған. Ол жерден темiрден соғылған жалпақ жүздi қылыш, қоладан соғылған жебелердiң ұштары, алтын заттардың сынықтары табылды.

Шырық-рабат қаласының орнында обалардан басқа, сабан кiрпiштен қаланған жерлеу құрылыстары — сағана-лар да болған. Солардың бiреуiнiң әлi күнге дейiн сақталған қабырғасының биiктiгi 8 м-ге жетедi. Шеңберленiп салынған бұл құрылыстың диаметрi 40 м-ге жуық. Iшi 4 Бөлiкке Бөлiнген. Археологтар халцедоннан жасалған әшекей — қиялдан туындаған жануармен соғысып жатқан патша немесе Құдай бейнеленген гемма, дандан (пiл сүйегiнен жасалған тарақ) сынықтарын, лазуриттен жасалған моншақ, алтын жүөзік пен сырғалар, үш алтын қоңырау, темiр тiлiктерден тұратын сауыт қалдықтарын тапты. Әдетте, мұндай сауыттарды атты жауынгерлер — ауыр қаруланған салт атты-катафрактарлар киген.

Шырық-рабатта жүргiөзілген қазба жұмыстары қаланың патшалар жерленген қасиеттi жер маңында пайда болып, V немесе VI ғасырдың соңында салынғанын және сақ-апасиактардың орталығы болғанын көрсетедi.

Байпақов К. Қазақстанның ежелгi қалалары.
Алматы, Аруна, 2005. 19-22-бб.