Саласындағы қылмыстарға қарсы күрестің тиімділігін бағалау
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының кеден органдарының елдің экономикалық дамуында стратегиялық рөл атқаратыны даусыз факт болып табылады. Сыртқы сауда саясатына әкімшілік ету, фискалдық шараларды қолдану және сауда қатынастарын реттейтін заңдардың ережелерін орындау Қазақстан Республикасы кеден органдарының негізгі міндеттері болып табылады.
Бұдан басқа, кеден органдары елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және терроризмге қарсы күреске бағытталған іс-шараларға қатысуға, есірткі контрабандасы мен ақшаны жылыстатудың алдын алуға жауап береді.
Сыртқы сауда айналымын реттеуге қатыса отырып және фискалдық функцияны жүзеге асыра отырып, кеден қызметі мемлекеттік бюджетті үнемі толықтырып отырады және сол арқылы экономикалық проблемаларды шешуге ықпал етеді. Ақылға қонымды протекционистік шаралар арқылы кеден қызметі ұлттық өнеркәсіпті қорғайды.
Жаңа нарықтық жағдайларда, Қазақстан экономикасы «ашық», ал мемлекеттік шекаралар «ашық» немесе көптеген жерлерде «ашық» болған кезде, бұрынырақ қарағанда анағұрлым күрделі және ауқымды Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі проблемасы болды.
Өткен жылдар ішінде кеден заңнамасында көптеген өзгерістер орын алды, кеден ісі үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 20.07.1995 Ж. «Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы» Заң күші бар жарлығы, 24.12.1991 ж. «кеден тарифі және бажы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 05.04.2003 Ж. «Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы сияқты негіз қалаушы құжаттарды дайындау және қабылдау.
Осы құжаттардағы нормалар мен ережелер әлемдік талаптарға сәйкес келеді. Демек, қазақстандық кеден қызметінің қызметі, сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру тетіктерін әзірлеу, Қазақстанның әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы, оның халықаралық өндірістік кооперацияны дамытуға қатысуы үшін құқықтық негіз құрылды. Қазақстанның кеден саясатын әзірлеуге белсенді қатысатын ведомство ретіндегі Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау агенттігінің рөлі өсті. Кедендік төлемдерді алудың жаңа технологияларын енгізу, олардың уақтылы және дұрыс есептелуін қамтамасыз ету, олардың мемлекеттік бюджетке толық көлемде түсуін бақылауды ұйымдастыру салмақты экономикалық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Кеден органдарының қызметінде Құқық қорғау функциясы маңызды орын алады. Кедендік бақылау агенттігінің құқық қорғау мәртебесі ҚР Кеден кодексімен, ҚР Үкіметінің 06.09.2002 Ж. «Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау агенттігінің мәселелері»қаулысымен бекітілген. Кедендік бақылау агенттігі жүйесінде құқық қорғау бейінінің арнайы бөлімшелерін құру және нығайту кеден ісі саласындағы қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күресті жандандыруға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, кеден органдарының құқық қорғау қызметі теориялық тұрғыдан әлі де аз зерттелген, осы қызметті жүзеге асыру бойынша көптеген практикалық проблемалар бар, бұл осы жұмыстың өзектілігін растайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – «Семей» кеденінің мысалында кеден ісі саласындағы қылмыстарға қарсы күрес бойынша Қазақстан Республикасының кеден органдары қызметінің тиімділігін талдау, қазіргі проблемалар мен кемшіліктерді анықтау және кеден органдарының құқық қорғау қызметінің тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың міндеттері ҚР кеден органдарының кедендік қылмыстарға қарсы күрес саласындағы қызметінің теориялық аспектілерін зерттеу; қылмыстық істі қозғау тәртібін және анықтау жүргізу процесін қарастыру; «Семей» кеденінің мысалында кедендік қылмыстарға қарсы күрес бойынша ҚР кеден органдарының жұмысын талдау; қазіргі проблемаларды анықтау және кеден ісі саласындағы қылмыстарға қарсы күрес саласында кеден органдары қызметінің тиімділігін арттыру бойынша іс-шараларды ұсыну болып табылады.
Осы жұмысты жазу кезінде кедендік қылмыстарға қарсы күрес саласындағы ҚР кеден органдарының қызметін реттейтін ҚР нормативтік-құқықтық актілері, соның ішінде 30.08.1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 05.04.2003 Ж. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі, 16.07.1997 Ж. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, сондай-ақ заңға тәуелді актілер пайдаланылды, отандық және шетелдік авторлардың кеден ісі саласындағы қылмыстарға арналған ғылыми жарияланымдарының материалдары зерттелді., Қазақстан Республикасының кеден органдары қызметінің нәтижелері туралы ақпараты бар баспа басылымдарының материалдары талданды, «Семей»кеденінің кеден ісі саласындағы қылмыстарға және құқық бұзушылықтарға қарсы күрес бөлімінде өндірістік тәжірибеден өту барысында алынған ақпарат пайдаланылды.
1. ҚР кеден органдарының құқық қорғау қызметінің теориялық аспектілері
1.1 қылмыстың мәні. Қылмыс құрамы
ҚР кеден органдары құқық қорғау органдары бола отырып, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және кеден ісі саласындағы қылмыстарға қарсы күрес жөніндегі қызметті жүзеге асырады. Кез келген қылмыстар, оның ішінде кеден саласындағы қылмыстар мемлекетке айтарлықтай залал келтіреді: ел экономикасына зиян келтіреді, қоғамдық тәртіпті бұзады, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне, халықтың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді.
Қылмыстық құқық теориясынан белгілі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде (бұдан әрі – ҚР ҚК) жаза қатерін төндірумен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстың анықтамасы ҚР ҚК 9-бабында да беріледі.
Осы ұйғарымнан қылмыс, оның ішінде кеден саласында да бірқатар міндетті белгілермен сипатталады. Бұл-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі, оның құқыққа қарсы әрекеті, кінәлілігі мен жазалануы. Көрсетілген барлық белгілер жиынтығында болған жағдайда ғана әрекет қылмыс деп танылуы мүмкін.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілігі-бұл әрекеттің (әрекеттің немесе әрекетсіздіктің) қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға елеулі зиян келтірудің немесе осындай зиян келтіру қатерін келтірудің объективті сипаты. Қылмыстың екінші міндетті белгісі қылмыстық құқыққа қайшы, яғни іс-әрекетке қылмыстық заңмен тыйым салу болып табылады. Егер тыйым салу қылмыстық заңмен белгіленген болса, қылмыс туралы сөз болуы мүмкін екенін ескеру қажет. Әрекеттің басқа құқық салаларының нормаларына қайшы келуі оны қылмыстық деп тануға негіз бермейді. Мысалы, ҚР аумағында шетел валютасында мәміле жасауға валюталық реттеу туралы заңнамада тыйым салынған, бірақ ҚР ҚК — де мұндай әрекет көзделмеген, демек, мұндай әрекет қылмыстық емес.
Қылмыстың келесі екі белгісі: кінәлілік және жазалау. Заң шығарушының кінәлілікті, яғни адамның іс-әрекетінде кінәнің болу фактісін қылмыстың дербес белгісіне бөлуі осы институтқа берілетін мәнінің куәсі болып табылады. ҚР ҚК-нің 19-бабының 3-бөлігіне сәйкес қылмысты қасақана немесе абайсызда жасаған адам ғана кінәлі деп танылады. Кінәлілік құқыққа қарсы міндетті шарттардың бірі болып табылатындықтан (қылмыстық заңмен тек кінәлі әрекеттерге немесе әрекетсіздікке тыйым салынған), онда субъектінің іс-әрекеттерінде кінәнің болмауы оның іс-әрекетінде және қылмыстық құқыққа қарсы белгінің жоқтығын білдіреді.
Қылмыстың келесі белгісі-қылмыстық жазалау. Жаза қолдану қатерімен бекітілмеген қылмыстық-құқықтық тыйым салудың болуы тыйым салынған әрекет қылмыстық болып табылады деп айтуға негіз бермейді. Осылайша, ҚР ҚК-нің жалпы бөлігінде бірқатар тыйым салулар белгіленген (жауаптылықты немесе жазаны күшейтетін немесе осы әрекетті жасаған адамның жағдайын өзге де түрде нашарлататын іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгілейтін заңға, кері күш беруге және т.б.). Алайда, мұндай тыйым салуларды бұзу, егер олар ҚР ҚК-нің 350-бабында көзделген қылмыс белгілеріне жатпаса (көрінеу әділетсіз үкім, шешім немесе өзге де сот актісін шығару) Қылмыстық болып табылмайды. ҚР ҚК-нің 9-бабында көрсетілген қылмысты анықтауда барлық қылмыстарға тән белгілер бар. Алайда, жалпы қылмыс жасауға болмайды. Қылмыстық тәртіпте нақты қылмыстар жасалады және жазаланады: ұрлық, тонау, контрабанда және т.б. осы қылмыстардың әрқайсысының белгілері ҚР ҚК Ерекше бөлімінің тиісті баптарында сипатталған.
Қылмыс өзі емес, оны заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормада бекіткен тиісті қылмыс құрамының белгілерімен салыстыру арқылы осындай деп танылады