Сергей Прокофьев өмірі мен шығармашылығы

Сергей Прокофьев — музыка өнерінде жаңа жол іздеген ұлы композитор. Оның шығармаларының мелосы, гармониясы және аспаптау әдістері туралы арнайы сөз етуге болады. Прокофьевтің музыкадағы орнын В.Маяковскийдің поэзиядағы қызметімен салыстыруға болады. Екеуі де салмақты, көрнекі және батыл сөйлеуге тырысқан.

Өзінің өмірсүйгіштік қасиетінің арқасында Прокофьев түрлі модернистік ағымдардан жоғары көтеріліп, гуманизмнің биік сатысына көтеріле алды.

Прокофьевтің жаңалыққа толы музыкалық шығармалары классикалық дәстүрлермен тығыз байланысты. Ол музыкадағы Мусоргский, Римский-Корсаков, Глинка, Бородин прицниптерін дамытқан ұлт композиторы. Сонымен бірге композитор шығармаларынан Гайдн, Моцарт дәстүрлерінен бастау алатын классикалық бағытты да аңғару қиын емес. Композитордың қалам тартқан саласы — драмалық өнер салалары; опера, балет, кино, т.б. Оның шығармашылығынан таза аспаптық музыка — симфония, соната, концерттер де елеулі орын алады.

Сергей Сергеевич Прокофьев 1891 жылы 23 сәуірде Екатеринбург губерниясының Сосновка селосында туылған. Әкесінің мамандығы агроном болған. Жас Сергей анасының арқасында музыканы сүйіп өседі. Оған музыка пәнінен алғашқы дәрістерді де анасы береді. Бес жастан аса бергенде Сергей «Үндіше шоқыту» («Индийский галоп») атты пьеса жазады. Одан әрі екі немесе төрт қолға арнап фортепьянолық пьеселар жазған.

Жас Прокофьев өзіне тән батылдықпен «Алып» деген опера жазып, оны өэі және достарының көмегімен отбасында қояды. Оның театрға деген сүйіспеншілігі осылай басталады. С.Прокофьев жасынан жақсы білім алып, үш тілді меңгереді. Ол өлең, пьеса жазып, шахмат ойынымен әуестенеді. Оның әдеби дарынын «Автобиографиясы» арқылы білуге болады. Оның бойында музыка өнеріне деген тәуелсіз ой мен өз еңбегіне деген қатал талап қалыптасқан. Композиторға тән мінездердің бірі -ізденімпаздық, өз күшіне еркін сену.

1902 жылы С.Танеев ұсынысы бойынша Прокофьев Р.Глиэрден дәріс алып, музыкалық гармония, пішін және аспаптау негіздерін игереді. 1904 жылы А.Глазуновтың кеңесімен 13 жасар Прокофьев Петербург консерваториясына оқуға түсіп, 10 жыл білім алады. Алғаш Прокофьев шығармаларын мақтаса да, гармония мен полифония пәндерін оқытқан Лядов пен аспаптау пәнінен дәріс берген Римский-Корсаковқа болашақ композитордың тік мінезі ұнамайды. Прокофьев болса «Ақша қар», «Көрінбейтін Китеж шаһары туралы дастан», «Алтын қораз» операларын талдап, Римский-Корсаковтан үйрене береді.

Консероваторияда оқып жүріп Прокофьев орыс және шетел композиторларының шығармаларымен танысады. Олардың қатарында А.Скрябин, М.Регер, Р.Штраус, К.Дебюсси, Н.Метнер, т.б. шығармалары болған.

1908 жылы Прокофьев қазіргі дәуір музыкасына арналған кеште өз шығармаларымен сахнаға шығады. Келесі жылы консерваторияны композиция мамандығы бойынша аяқтап, фортельяно пәні бойынша А.Есипова, дирижерлау шеберлігі бойынша Н.Черепниннен дәріс алуын жалғастырады. Бұл кезге дейін жас композитор көптеген фортепьянолық шығармалар жазады. Оның алғашқы сонатасынан-ақ өзіндік қолтаңбасы көріне бастаған еді. Бірақ алғашқы шығармаларының арасындағы көркемдігі жоғары шығармасы — фортепьяно мен оркестрге арналған бірінші концерт.

1912 жылы Москвада орындалған концерт композиторға атақ-даңқ әкелді. Шығарма өзінің шабыты мен қуаты, батылдығымен тыңдаушыларды баурап алады. Бірақ музыка сыны екіге бөлініп кетті. Біреулер композиторға «келісім көйлегін» кигізгісі келсе, Мясковский мен Асафьев Прокофьев талантының қуатын оң бағалады.

Жалпы С.Прокофьевтің әрбір жаңа туындысы қызу тартыс, пікірталастарға арқау болып отырды. Оған дәлел ретінде екінші фортепьянолық концерт, «Скиф сюитасы» сияқты шығармаларын атауға болады. Прокофьев шығармаларынан соң туындаған айтыс өнердегі жалғандыққа қарсы күрескен В.Маяковский поэзиясына ұқсап тұрады. Композитордың В.Маяковский, М.Горкийлермен жеке таныстығы болған.

1914 жылы С.Прокофьев 14 жасында консерваторияны фортепьяно класы бойынша аяқтап, алтын медаль мен Рубинштейн атындағы қүметті сыйлығына ие болады. Осыдан соң Лондонға барады. Онда орыс балетінің гастрольдері болып жатқан еді. Композитор М.Равельдің «Дафнис және Хлоя», И.Стравинскийдің «Петрушка», «Жар-птица» балеттерін көріп, терең әсерге бөленеді. С.Прокофьев шығармашылығына И.Стравинскийдің әсер еткені анық. Бірақ композитордың өзі оның стилін толық қабылдамаған.

Композитор С.Прокофьев опера жанрында елеулі еңбек еткен. 1915-1916 жылы небәрі жарты жылға жуық мерзім ішінде композитор Достоевский романының желісі бойынша «Ойыншы» операсын жазған. Дәл осы шығармасынан оның өзіндік стилі көрініс тапқан: музыка романның прозалық мәтініне жазылған, музыкалық драматургия арқауында психологиялық дәлдігімен дараланатын диалог жатады.

С.Прокофьевтің Қазан төңкерісіне дейін жазған ірі шығармасы — «Классикалық симфония». Бұл Гайдн стилінде жазылған туынды. Егер «Ойыншы» операсы мен «Классикалық симфонияны» салыстырар болсақ, композитор шығармаларының арасындағы қарама-қайшылықты аңғарамыз.

Композитордың екінші, үшінші, төртінші фортепьянолық сонаталарынан, фортепьяноға арналған «Өткіншілік» циклдарынан таза да нәзік лирика байқалады. «Бұл тұста бәрін «теріске шығаратын» Прокофьевке еркі мықты, өмірді қуаттаушы Прокофьев қарсы тұрады», — дейді Г.Скудина.

Жас Прокофьев шығармаларында музыкалық тілін жасанды түрде қиындату мысалдары кездеседі. Сонымен бірге оның өзіндік стилі де қалыптаса бастағаны байқалады. Оның бөрі кейін жүзеге асқан болатын.

1917 жылғы төңкерісті С.Прокофьев қуанышпен қарсы алған деседі. Бірақ композитор: «Қазірде Ресей музыканы ұмыт қалдырды, азамат ретінде оған пайда келтіруім менің санама әлі жеткен жоқ», — деген.

1918 жылы композитор концерттік сапармен Америкаға аттанады. Бұл мерзім он жылдан астам уақытқа созылады. Композитор алғаш Америка, одан соң Англия, Бельгия, Италия, Испания, Франция, Жапония елдерін аралап, көбіне өз шығармаларынан концерт береді. Ұзақ тұрақтаған жері — Франция.

Әр қалаларда оның сахналық және концерттік шығармалары орындалады. Мысалы, 1921 жылы Чикагода композитордың «Үш апельсинге деген махаббат» (1919) атты комедиялық операсы қойылып, автордың өз орындауында үшінші фортепьянолық концерті сахнаға шығарылады. Парижде «Қуакы туралы ертегі» атты балетінің премьерасы өтеді. Осылайша С.Прокофьев әлемге танылса да, өзінің көңілі толмайды. Композитор өз шығармаларының көп жайда экзотикалық, таңғалдырарлық әсері ғана бар екенін түсінеді.

Қаламы қатайған шағында С.Прокофьевті жаңалық — жаңалық үшін деген бағыт қызықтырмайды. Ол өзінің ойлау жүйесімен танылғысы келеді, Оны 20-жылдары қалыптасып болған Шенберг додекафониялық жүйесі қызыктырмайды. Сол сиякты Еуропадағы бірде-бір мәдени ағымдарға қосылмайды. Бірақ оның шығармаларынан экспрессионизм сарындарын табу қиын емес. Мысалы, автордың «Отты періште» атты операсының музыкалық тілінен экспрессионизмге тән күшті ширығу байқалады. С.Дягилев тапсырысы бойынша конструктивизм ағымының әсерімен композитордың екінші симфониясы (1924) мен «Болатша ыршу» балеті жазылған. Бұл шығармада композитор өз елінде болып жатқан өзгерістерді музыка тілімен баяндауға тырысқан. Бірақ көркемдігі орташа «өндірістік-иллюстративтік» шығарма туған.

XX ғасырдың 20-жылдары композитор шығармашылығы тоқырауға ұшырайды, оның шығармашылық белсенділігі де төмендейді. 1933 жылы өзінің досы Серж Моремен әңгіме үстінде композитор: «Сырт елдің ауасы менің шығармашылық күш-қуатыма пайда әкелген жоқ», — дейді.

С.Прокофьев елге оралу жағын, өз өнерінің оларға да қажет екендігін ойлай бастайды. 1927 және 1929 жылдары КСРО-ға жасаған концерттік сапарларында оны үлкен қошеметпен қарсы алғандығы есіне түседі. 30-жылдардың орта шенінде оп толығымен елге оралып, композитор шығармашылығының жаңа кезеңі басталады.

Кеңес елінде композитор музыка өнерінің алдында тұрған жаңа талаптармен танысады.Жаңа өмір құрып жатқан ел композитордан адами мазмұнға толы шығармалар күтеді. Композитор үшін жаңа тақырып, жаңа сюжет, жаңа геройлар қажет болады. Ол енді көпшілікке ұғымды музыка жазуға бейімделеді. Бірақ С.Прокофьев композитор аудиторияға бейімделіп, жалған халықтық стильге дейін төмендемеу керек, сол сияқты музыкадағы қарапайымдылық ескі емес, жаңа болуы шарт деп білген.

Композитордың осы ұстанымдары оның 30-50-жылдарғы көптеген музыкалық шығармаларынан көрініс берген. Бүл бағыттағы алғашқы ірі туындысы — «Ромео мен Джулетта» балеті. Шекспир сюжеттерін жаңғыртуы композитор шығармасына үлкен реалистік сипат берген. Бірақ музыкалық драматургия саласындағы осы жаңалық бірден қабылдана қоймады. 1939 жылы тапсырыс берген Үлкен театр шығармадан бас тартып, балет 1940 жылы Ленинград қаласындағы опера және балет театрында қойылған. Үлкен театр бұл балетке тек 1947 жылы барып оралған еді. Оған сол жылдарғы саяси оқиғалардың да тигізген ызғары болуға тиіс.

30-жылдары жазған келесі бір елеулі шығармасы — «Александр Невский» (1939) кантатасы. Бұл шығармасында композитор алғаш рет орыс тарихына бет бұрып, халық үні ретінде қуатты хор сценаларын қолданған.

С. Прокофьев үнемі ізденіс үстінде болып, бірқатар шығармалар жазған. Солардың көрнектісі В.Катаевтың «Мен — еңбекші халыктың ұлымын» атты повесінің ізімен жазылған «Семен Котко» операсы. Шығарма К.С.Станиславский және В.И.Немирович-Данченко музыкалық театрында қойылған бойда көптеген айтыс-тартыстар туады. Артынша сахнадан түсіп қалып, тек 50-жылдары барып қайта қойылған еді. Ал бүгінде бұл шығарма кеңес тақырыбына жазылған қызыкты сюжет ретінде багаланып келеді. Жаңалыққа толы опера сахналық қойылымның жаңа тәсілдерін қажет еткен.

Композитор балалар тақырыбына да ой бөледі. Оның көптеген фортепьянолық пьесалардан тұратын «Балалар музыкасы» (1935) атты жинағы, «Петя және қасқыр» деп аталған симфониялық ертегілері соның дәлелі. 30-жылдардың аяқ кезінде композитор фортепьянолық музыкаға ден қойып, алтыншы, жетінші және сегізінші сонаталарын жазады. 1940 жылы лирико-комедиялық мазмұндағы «Монастырдағы некелесу» операсын жазып, 1944 жылы «Золушка» балетін аяқтаған. Бұл кезеңде композитор КСРО бойынша концерттер қойып, шетелдерге де шығады. Композиторлар одагының жұмысына арапасып, «Автобиографиясын» жазады.

Соғыс жылдары С.Прокофьев шығармашылық жұмысқа ерекше беріледі. Бұл кезеңдегі ірі туындысы — «Соғыс және бейбітшілік» операсы. Л.Толстой романы бойынша жазылған осы операсы арқылы композитор елде болып жатқан оқиғаға үн қосады. Операны композитор өмірінің ақырына дейін жетілдіріп, көркемдеп отырған.

Эвакуация жылдары С.Прокофьев Нальчик, Тбилиси, Алматы, Пермь қалаларында болады. 1942 жылы Алматыда С. Эйзенштейннің «Иван Грозный» кинофильміне музыка жазады. Композиторды халық музыкасы да қызықтыра түсіп, 1944 жылы өңделген орыс халық әндерінің екі дәптерін жарыққа шығарады.

«Адам рухының ұлылығына» арналған бесінші симфониясы 1944 жылы жазылып, 1945 жылдың 13 қаңтарында Москвада автордың жетекшілігімен орындалган. Бұл оның дирижер ретіндегі ең соңғы рет сахнаға шығуы болатын. 1943 жылы композитор С.Прокофьев өзінің асқан шығармашылық еңбегі үшін Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталып, РСФСР-ға еңбегі сіңген өнер қайраткері атағына ие болған.

Өмірінің соңғы сегіз жылында С.Прокофьев ауырып жатқан. Оған шығармашылық жумыспен шұғылдануға күніне бір-ақ сағат берілген. Сондай кезде композитор: «Менің музыка әуенін басымда ұстап тұрғаннан жазып қойғанымның әлдеқайда жеңіл екенін дәпігерлер қалайша түсінбейді», — деп жазған. Соңғы жылдары композитор денсаулығына байланысты театр, концерттерге баруын да сиретеді. Өзінің «Золушка» балетін тұтас көруге шамасы болмай, бір актіден үш бөліп көрген.

Композитор өмірі Москва өзенінің жиегіндегі саяжайда өтеді. Осында композитор «Тас гүл туралы баян» балетін, «Қысқы костер» сюитасын, «Бейбіт өмір күзетінде» ораториясын, жетінші симфониясы мен виолончель мен оркестрге арналған концерттік симфонияларын жазған.

1952 жылдың 11 қазанында жетінші симфония орындалып, табысты өткен. Бұл автордың тыңдаушы ретінде қатысуымен өткен соңғы концерті болатын. Өмірінің соңғы айларында «Соғыс және бейбітшілік» операсының екінші редакциясын жасаумен айналысқан. Соны аяқтай бере 1953 жылдың 5 наурыз күні қайтыс болған.

1956, 1957 жылдары С.Прокофьев шығармашылығына арналған екі кітап жарық көрген. 1957 жылы жетінші симфониясы үшін Ленин сыйлығы берілген.

С.Прокофьев шығармашылығы бүкіл әлем музыкасына қосылған сүбелі үлес. Оның көркем туындылары кәсіби музыка өнерін дамытумен бірге көпшіліктің эстетикалық талаптарын да қанағаттандыра білген шығармалар ретінде мәңгі жасайтын болады.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.