Сергей Рахманинов өмірі мен шығармашылығы

Сергей Рахманинов — көрнекті орыс композиторы, көркем орындаушылық өнердің биігіне көтерілген талант иесі, атақты пианист, дирижер. Оның шығармашылық бейнесі жан-жақты. Ал музыкасы өмір құбылыстарына бай, бірде жойқын күшімен, бірде өршіл пафосымен, бірде шексіз қуаныш пен бақытқа толы сезімдерімен тыңдаушысына игі әсер етеді. Скрябин, Блок, Врубель секілді Рахманинов шығармашылығы да XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі орыс музыкасынан кең орын алған романтикалық бағыт.

Композитор шығармаларындағы басты тақырыбы — Ресей. Бірақ Рахманинов тарихи тақырыптарға бармаған, тарихи сюжеттерге құрылған опералар мен орыс тарихына қатысты бағдарламалық шығармалар жазбаған.

С.Рахманинов шығармаларының ұлттық сипаты халық әндерімен тығыз байланысынан көрінеді. Сол сияқты П.Чайковский, Ұлы топ құрамына енген композиторлар шығармашылығымен сабақтастығын да аңғаруға болады. Оның шығармаларынан орыс табиғатының көріністері, халық эпосының образдары, XIX ғасырдағы орыс музыкасына тән шығыс элементтері көрініс тапқан.

С.Рахманинов өзінің табиғаты бойынша лирик. Ол шығармаларына арқау еткен тақырыптарды өзінің жан дүниесінен өткізеді. Бұл тұста оны Петр Ильич Чайковскийге ұқсатуға болады.

С.Рахманинов есімі музыкалық ортаға алғаш фортепьяно аспабына арнап жазған шығармаларымен белгілі болған. Одан соң вокалдық туындылары, артынан барып симфониялық шығармаларымен танылады. Ол фортепьяно аспабын өте шебер меңгеріп, орындаушылықты шын мәніндегі өнер деңгейіне көтерген суреткер.

Сергей Васильевич Рахманинов 1873 жылы 20 наурызда орташа дәулетті отбасында Новогород губерниясының «Онег» деген жерінде өмірге келген. Алғашқы музыка сабактарын төрт жасында өзінің туған анасынан алады. 80-жылдардың бас кезінде Рахманиновтар отбасы Петербургке қоныс аударады. Өсе келе Сергей Петербург консерваториясына В.В.Демянскийдің класына оқуға түседі. Алайда ұстазының оқушы талантын менсінбеуінен Сергейдің оқуға деген қызығушылығы болмайды.

1885 жылы Рахманиновтар отбасы атақты пианист А.И.Зилотидің ұсынысымен баласын Москва консерваториясына оқуға береді. Осы кезден бастап Рахманинов музыкалық білім жолына түседі. Бастауыш сыныптарға сабақ беретін Н.С.Зверевтің курсына қатысады. Ол оқушылардың фортепьяно аспабын игеруін ғана қадағаламай, жан-жақты дамуы үшін түрлі концерт, спектакльдерге, музыкалық кештерге қызығушылығын оятады. 1888 жылы Сергей консерваторияның жоғарғы курсына ауысып, Зилотиден дәріс алады. Осы кездері жас музыканттың бойынан композиторлық қабілеті анықталады. Фортепьяно дәрістерімен қатар ол Танеевтен контрапункт пен фуга, Аренскийден еркін шығармашылық процесі бойынша дәріс алады. Екеуі де композитор талантының дамуына зор әсер етті.

Талапты жас қиын жағдайда өмір сүрді. 80-жылдары болашақ композитордың ата-анасы айырылысып, Москвадан көшіп кеткен. Композиторлық шығармашылықпен айналысуға мүмкіндігі болмаған Рахманинов Зверев үйінен қоныс аударып, В.А.Сатинаның (әкесінің қарындасы) қолында көшеді. Кейін консерваторияда бірге оқыған жолдастарымен пәтер жалдап тұрады. Өзі шығарма жазып, өзге композиторлардың туындыларын фортепьянода ойнауға лайықтап, дәріс беріп, концерттік қойылымдар үшін қаламақы алып күнін көреді. Консерваторияны аяқтағаннан кейін көптеген музыкалық білім ордаларында ұстаздық және инспекторлық қызмет атқарады.

1891 жылы С.Рахманинов консерваторияны фортепьяно класы бойынша аяқтайды. Оқу орнын тамамдауға жақын қалғанда Зилоти орнынан кетеді. Басқа педагогтан дәріс алғысы келмеген Рахманинов үш аптада күрделі әрі жан-жақты бағдарлама дайындап, емтихандарды үздік тапсырып шығады. Консерваториядағы соңғы жылын С.Рахманинов композицияны терең игеру, концертке шығумен өткізеді. Оқып жүрген кезінен көптеген музыкалық жанрларды игеріп, көлемді пьесалар жазады. Солардың маңыздыларының бірі — фортепьяноға арналған (фадиез минор) бірінші концерті.

1892 жылы С.Рахманинов консерваторияны композиторлық мамандық бойынша аяқтайды. Емтихандық жоба ретінде он жеті күнде жазылған «Алеко» бір актілі операсының партитурасын ұсынады. Опера П.Чайковскийдің көңілінен шығып, 1893 жылы соның тікелей араласуымен Үлкен театрдың сахнасында қойылады.

«Алеко» операсы мен бірінші фортепьянолық концерт -С.Рахманиновтың консерватория жылдарында жазған ең үздік туындылары. Бұл шығармаларда жас композитордың өзіндік ерекшеліктері айқын байқалады: әуен шығару, гармониялық үндестікті сезіну, лирико-трагедиялық ойларға деген қабілеті өте жоғары болады. Консерваториялық кезеңде жазылған туындыларынан Чайковский мен Григ шығармаларының әсері байқалады. Бірақ бул белгілер С.Рахманинов талантына көлеңке түсірмейді.

Консерваторияны аяқтаған Рахманинов үнемі шығармашылық өрлеу жолында болып, түрлі жанрларда музыкалық шығармалар жазады. Ол көбінесе фортепьянолық, камералық-вокалдық және оркестрлік музыка жанрында еңбек етеді. 1897 жылға дейін «Ән шырқама, сұлу қыз», «Арал», «Көктемгі су» секілді туындылардан тұратын үш дәптер романс жазады. Фортепьянолық шығармапарының ішінен 4 қол, екі фортепьянода ойнауға арналған бірінші сюитаны («Фантазия»), «Музыкалық кезеңдер» деп аталатын 16 шығармасын ерекше атап өтуге болады. Бұл шығармаларда автордың өзіндік стилінің қалыптасқаны байқалады. Чайковскийдің өліміне қатты қайғырған композитор ұлы суреткерге арнап «Элегиялық трио» (ре минор) жазады. Симфониялық жанрдағы жақсы туындылары ретінде «Жартас» фантазиясы мен бірінші (ре минор) симфониясын атауға болады.

90-жылдардан бастап С.Рахманинов есімі көпшілікке танымал болып, москвалық және петербургтік композиторлар оның шығармашылығына қызығушылық танытады. Өзінің күнделіктерінде композитор Римский-Корсаков Сергей Рахманиновты Скрябинмен қатар қойып, жас композиторлар ішінен ең таланттысы ретінде танитындығын жазады.

Осы кезден бастап С.Рахманинов өзінің орындаушылық қызметін де іске қосады. Ол алдымен Москвада, кейін Ресейдің көптеген қалаларында гастрольдік сапармен концерттер береді. Алғаш рет осындай сапарға 1895 жылы аттанып, күллі Ресейді аралайды. Екі жыл бұрын Киевте «Алеко» операсының қойылымына дирижерлік жасаған еді.

Бір қарағанда композитордың таланты күн санап жетіліп, халықтың сүйіспеншілігіне бөленіп келе жатты. Алайда 1897 жылы композитор тағдыр тәлкегіне тап болады: Петербургтегі орыс симфониялық концерттерінде орындалған алғашқы симфониясы сынға ұшырайды. С.Рахманинов уайымға беріліп, симфония партитурасын жойып, шығармашылық жолын уақытша токтата тұрады. «Аталған симфониядан кейін үш жылға жуық ештеңе жазбадым. Мен соққы алған адам секілді басымнан да, қолымнан да айырылғандай болдым», — дейді Рахманинов.

1897 жылдан С.Рахманиновтың кәсіби дирижерлік қызметі басталады. Бір жылдай ол Москвадағы Мамонтов операсында қызмет етіп, өзін дирижер ретінде таныта білді. Опералық театрда шығармашылық ұжыммен қарым-қатынас жасау, қойылымдарға дайындалу барысында шақырылған көптеген талантты әртіс, суретшілермен байланысуы композитордың ішкі жан дүниесінің жақсаруына себеп болды.

Осы кезеңде атақты әнші Ф.Шаляпин екеуінің арасында достық орнап, олар айырылмас дос болады. 1889 жылы Рахманинов концерттік сапармен Лондонға аттанады. Ағылшын жеріне ол пианист және дирижер ретінде барып, өз шығармаларын орындаған.

XX ғасыр басында Рахманинов жан күйзелісінен арылып, жаңа туындыларын бере бастайды. Солардың қатарында фортепьяноға арналған екінші концерті мен екі қолда ойнауға лайықталған екінші сюитасы жазуға кіріседі. 1901 жылы аяқталған екінші фортепьянолық концерт композитор шығармашылығының есейгендігін танытты. 1906 жылға дейін ол көптеген басқа да шығармалар жазады. Олар: фортепьяно мен виолончельге арналған соната, Некрасов сөздеріне жазылған «Көктем» кантатасы, 21 романс, 23 прелюдиялық шығармалары, «Сараң рыцарь» операсы және «Франческа да Римини» т.б.

1904 жылдың күзінен 1906 жылдың көктеміне дейін С.Рахманинов Үлкен театрда дирижерлік қызмет істейді. Аз уақыт ішінде композитор театр өнеріне өшпес із қалдырып кетеді. Оның басшылығымен жаңаша қойылған «Иван Сусанин», «Қарғаның мәткесі», «Игорь князь» операларының қойылымдары Москва сахналары үшін нағыз жаңалық еді. Рахманинов әртістердің үлкен жауапкершілікпен іске кірісіп, спектакльдерге дайындалу барысында көтеріңкі күйде болуын қадағалайды.

Шығармашылықпен еркін айналысу үшін Рахманинов 1906 жылы театрдан кетіп, шетелге сапар шегеді. Алдымен Италияға, кейін Дрезденге қоныс аударып, Еуропа қалаларына концерттік сапармен шығып тұрады. Жаз айларында композитор әрдайым Ресейде болатын.

Дрезденде С.Рахманинов екінші симфония, «Өліктер аралы» деген симфониялық поэма, 26 романстар циклы, фортепьяноға арналған бірінші соната, «Монна Ванна» операсының басым бөлігін жазып, Флобер романы бойынша «Саламбо» операсын жазуды жоспарлайды.

1909 жылдың жаз айында Ресейге оралғаннан кейін өзінің үздік шығармаларының бірі — үшінші фортепьянолық концертін жазып шығады. Артынан көптеген фортепьянолық туындыларын, солардың қатарында екі дәптерден тұратын этюд-суреттер мен екінші сонатасын жазады.

Осы жылдары С.Рахманиновтың композитор, орындаушы әрі адам ретіндегі мінез-құлқы толық қалыптасып болады, Ол өте қарапайым, өнер және жеке адамға қатысты мәселелерде турашыл еді. Рахманинов Москваның көптеген әртистері, әдебиетшілері және композиторларымен достық байланыста болады. Әсіресе К.С.Станиславскиймен жолдастық қарым-қатынасы басым еді. Бұл кезде Рахманинов шығармалары танымал орыс әншілерінің репертуарынан тыс қалмайтын. Өз шығармаларын композитор Нежданова, Собинов, Нина Кошиц, Шаляпинге орындауға тапсыратын.

С.Рахманинов Москва, Петербург және көптеген Ресей қалаларында концерттік бағдарламаларымен өнер көрсетеді. 1910 жылы ол тұңғыш рет Америкаға гастрльдік сапармен барып, көрермендердің көңілінен шығады. Ұлы музыканттың дирижерлік қызметі де Ресей музыкалық өміріндегі үлкен оқиға еді.

1910 жылдан бастап Рахманинов Орыс музыкалық қоғамының инспекторы болып, дирижер С.А.Кусевицкий ұйымдастырған орыс музыкалық баспасының редакциялық алқасының мүшесі қызметтерін атқарады.

Өзінің отбасымен Швецияға аттанып, біраз уақыт Францияда болған Рахманинов 1918 жылы АҚШ-қа қоныс аударады. 30-жылдардан бастап өзінің Еуропадағы тұрақты мекені ретінде Швейцарияны таңдайды. Сыртта жүріп композитор он жылдай уақыт ештеңе жазбайды. Ол туралы композитор: «Ресейден көшкеннен кейін мен шығарма жазуға деген қабілетімнен айырылдым. Отанымнан ұзаған соң өзімді өзім жоғалттым», — дейді. Эмиграцияның алғашқы жылдарында ол концерттік бағдарламалары арқылы күн көріп жүреді. ӨзІнің музыкалық репертуарын кеңейтіп, толығымен орындаушылыққа бет бұрады.

Шығарма жазу қабілеті Рахманиновқа 1926 жылы ғана орапады. Сол жылы ол төртінші концерті мен «Оркестр мен хорға арналған үш орыс өлеңін» жазады. Араға уақыт салып 30-жылдары жаңа шығармалары жазылды. Олар: Корелли тақырыбына фортепьяноға арналған вариациялар, Паганинидің фортепьяно мен оркестрге арналған тақырыбына жазылған рапсодия, үшінші симфония. 1940 жылы композитор өзінің ең соңғы шығармасы — оркестрге арналған «Симфониялық би» жазды.

Шетелде жүрген кезіндегі жазылған шығармалары трагедиялық сипатта болды. Бұл автордың көңіл күйімен өмірге деген көзқарасымен түсіндіріледі. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Рахманинов одан сайын жан күйзелісіне түсті. Отанынан алыста болған композитор орыс халқының тағдырына қатты күйініп, жанын қоярға жер таппайды. Әрбір жеңілген шайқас, немістердің әрбір жаулап алған қала, облыс туралы хабары оған оқтай тиетін. С.Рахманинов бірқатар концерттер беріп, жиған-тергенін КСРО әскерінің қорына жібереді. «Жеңіске сенгім келеді, сенемін», — деп жазады. 1943 жылдың 28 наурызы күні қатты науқастанған компоэитор дүние салады.

Өзінің жан-жақты музыкалық-шығармашылық жолында С.Рахманинов XIX ғасырдағы ұлы орыс композиторларының ісін жалғастырып, халықтық-демократиялық өнер дәстүрлерін жалғастырады. Ол XX ғасырдың ең үздік әрі атақты пианисті атанды. Оның есімі Ф.Лист, А.Рубинштейн секілді аты әйгілі орындаушылармен бір қатарға қойылды. Дирижер ретінде көтерілген биіктері оның есімін даңқты дирижерлер қатарына жатқызуға себеп болды.

С.Рахманиновтың шығармашылық мұрасы орыстың көркем мәдениетінің қымбат, баға жетпес бөлігі. Оның таңдаулы фортепьянолық, вокалдық және симфониялық шығармалары классикалық орыс музыкалық қорының алтын қазынасына еніп, біздің дәуірімізге аман-есен жетті.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.