Шикiзат экономикасының тұрақты дамуын реттеу тетiгi
Тұрақты дамуға өту мiндеттерi экономика және әлеуметтiк салаларды басқарудың ұстанымдары мен әдiстерiне, сонымен қатар аймақтардың табиғат аясының сапасына жаңа талаптар қоюда. Бiр мерзiмде экономикалық негiздеменi дамытып, тұрғындардың өмiр сүру деңгейiн жоғарылататын, әлеуметтiк мәселелердiң шешiмiн тауып, аймақтың экологиялық ахуалын жақсартуға септiгiн тигiзетiн экономикалық, қаржылық, ұйымдастырушылық аспаптардың тиiмдi жүйесiнiң құрылуы талап етiледi. Әлбетте, мүмкiншiлiктегi қадамдарды таңдау экономиканың түрiне тәуелдi болады. Экономиканың шикiзат түрi басым болса, бiр мәселе, ал экономика өте жоғары индустриалды кезеңдерiнде болса, басқа мәселе. Қазақстанда экономикалық кеңiстiгi әркелкi, әр түрдегi типтегi аймақтардың өзара ұштасуы бәрiмiзге мәлiм: шикiзат аймақтары (Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және Қызылорда облыстары); агро-өнеркәсiптiк аймақтар (Солтүстiк Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Алматы, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстары); индустриалды аймақтар (Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары); ыңғайлы қызмет аймақтары (Астана қ. мен Алматы қ.).
Сондықтан, бiздiң пайымдауымызша, барлық аймақтарға ортақ, тұрақты дамуды реттейтiн бiрден-бiр тетiк болуы мүмкiн емес. Олар әр аймақта басымдық танытатын экономика түрiне тәуелдi жiктелуге тиiстi. Бұл елдегi тұрақты дамуды реттеу тетiгi шикiзат экономикасы басым түсiп тұрғанда айқын бейнелi аймақтық сипатта болып, нақты аймаққа байлаулы болуы қажет. Нарықтық экономика тәжiрибесiнде тұрақтылық мақсатында қолдануға боларлық аймақтық дамуды экономикалық реттеудiң әртүрлi әдiстерi кең тараған. Солардың iшiнде бөлiп қарайтындары: күрделi әлеуметтiк-экономикалық, экологиялық жағдайдағы кәсiпорындарға қол ұшын беру саясатын жүргiзу; аймақтық саясат мiндеттерiн шешу үшiн жеке инвестицияларды тартуды ынталандыру; күрделi жағдайдағы аудандарда өз кәсiпорындарын орналастырған шаруашылық субъектiлерiнiң қосымша шығындарының орнын толтыру; кенорнының таусылуына байланысты салық жеңiлдiктерiн жасау, басқаша айтқанда, табиғи ресурстар қорының таусылуына байланысты әсiресе, бұл төтенше жағдайдағы аудандар үшiн өзектi; күрделi жағдайдағы аудандарда орналасқан кәсiпорындарға өз өндiрiсiнiң жедел өтемпұлдарын қаржыландыруын қамтамасыз ететiндей аймақтың жiктелген өтемпұл нормасын енгiзу; экологиялық таза өнiмге жоғары бағаны қолдану; қоршаған ортаны ластаған кәсiпорындарға, әсiресе, жағдайы нашар аудандарға айыппұл төлету.
Аталған әдiстердiң бәрi де әртүрлi дәрежеде аймақтардың тұрақты дамуының экономикалық тетiгiн құрастыруда өз орнын таба алады. Әңгiме, бiрiншiден, табиғат қорғау iс-шараларының өндiрiстiк және аумақтық жүйелердiң әлеуметтiк-экономикалық мақсатты ұстанымдарына қарама-қайшы келмеуi, ал екiншiден – аймақтық әлеуметтiк-экономикалық мiндеттердiң жүзеге асырылуы аймақтың экологиялық тепетеңдiгiне нұқсан келтiрмейтiн экономикалық тетiк құрастыру жайлы болып отыр. Бұл тетiк, бiздiң пайымдауымызша, келесi маңызды ұстанымдарды есепке ала отырып құрылуға тиiстi: жоғары дәрежеде тұрақты даму ұстанымдарына сәйкес келетiн аймақтық және сол аумақта орналасқан кәсiпорындарды дамыту мақсаттарын өзара ұштастыру; кәсiпорындар табыстарының қалыптасуы мен бөлiнуi бiр мезгiлде нарық жағдайында алға шығатын коммерциялық мiндеттердi шешу мүмкiндiгi мен шаруашылық әрекеттен қоршаған ортаны қорғауды тиiмдi ұштастыруды қамтамасыз ететiн ұстанымдарға негiзделуi; аймақ бюджетiнiң қалыптасуы мен бөлiнуi әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық дамуды тең көлемде қамтамасыз ететiн ұстанымдарға негiзделуi.
Аталған ұстанымдарды жүзеге асыру тұрақты даму тетiгi келесi блоктар қосылғанда ғана мүмкiн болады: аймақтың құрылымдық-инвестициялық саясатының басымдықтары оның тұрақты даму мүдделерiне сәйкестiгiн қамтамасыз ететiн блок; табиғат ресурстарын шаруашылық игеру аясындағы институционалдық өзгертулердi қамтамасыз ететiн блок; қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетiгiн жетiлдiрудi қамтамасыз ететiн блок. Бiрiншi блок аймақта өнеркәсiп саясатын жүзеге асырумен байланысты. Оның басты мақсаты – тұрақты дамуға мүдделi, сыртқы және iшкi рыноктағы сұранысқа бейiм, өнеркәсiптiң жаңа салалық құрылымын қалыптастыру, тиiмсiз экологиялық «лас» кәсiпорындарды қайта құру, қысқарту немесе жою және бәсекегеқабiлеттi өндiрiстер мен шаруашылық әрекеттер түрiн қолдану және дамыту есебiнен өндiрiстiң тұрақты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Оның негiзгi бағыттары: облыстық индустриалдық карталар мен облыстық өнеркәсiптi дамытудың бағдарламаларын жүзеге асыру; ұзақ мерзiмдiк келiсiм-шарттар мен мақсатты келiсiмдер негiзiндегi облыстық кәсiпорындардың өзара ұтымды байланыстарына қолдау көрсету; Қазақстанның және ТМД елдерiнiң әртүрлi аймақтарындағы сауда-экономикалық байланыстарын қалпына келтiру; аймақтық өнеркәсiптiк кешен мен елдiң iрi корпорациялық құрылымдарын ынтымақтастыққа тарту; жергiлiктi кәсiпорындарға экологиялық, әлеуметтiк маңызды өнiм өндiруге тапсырмаларды қалыптастыру және орналастыру; аумақтық басқару органдары мен жеке iскерлер арасындағы ұйымдық өзара әрекеттердiң пiшiндерiн дамыту.
Табиғат ресурстарын шаруашылық игеру аясындағы институционалдық өзгертулер блогiнiң құрамына кiретiндер: орталық және жергiлiктi басқару орындарының арасындағы өкiлеттiлiктi шектеудi қарастыратын табиғатты қолдануды басқару жүйесiн жетiлдiру; табиғат рентасын қолданудағы аймақтар рөлiн арттыруды есепке ала отырып, өндiрiстiк ресурстарға мемлекеттiк меншiк институттарын дамыту; табиғатты қолдануды лицензиялау мен экологиялық шектеулер жүйесiн, табиғат ресурстарын экономикалық бағалау және есептеу жүйесiн дамыту; бюджеттiң табыс бөлiмiндегi басқа салықтар мөлшерiн төмендетiп, ресурстардың төмендеу үлесiн арттыруға бағытталған салық жүйесiн реформалауды бiрте-бiрте жүзеге асыру; табиғат қорғау аясында қызметтер рыногын дамыту, табиғат ресурстарының ұдайы өндiрiсiнiң (табиғатты қолдану үшiн төлем, тигiзген зиянды қалыпқа келтiрiп, бағалау, экологиялық қамсыздандыру т.б.) экономикалық және қаржылық тетiктерiн жетiлдiру; табиғат ресурстарын күзету мен қолдануды бақылау және табиғат ресурстарының қадағалап бағалау жүйесiн дамыту; қалдықтарды iске жарату дәрежесiн жоғарылату, екiншi сатыдағы ресурстарды пайдалану үлесiн арттыру және ресурс пен энергия үнемдейтiн технологияларды енгiзудi ынталандыру.
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы аймақтық экономикалық тетiктi жетiлдiру үшiн қажеттiлiктер: қоршаған ортаның ахуалына терiс әсер ететiн шаруашылық және экономикалық бағалау әдiстерiн дамыту; қоршаған табиғат ортасын ластағаны үшiн төлемдердi жетiлдiру; өндiрiлетiн өнiм мен технологиялық үрдiстердiң халықаралық стандарттар жүйесiне бiрте-бiрте көшуi; қоршаған табиғат аясына зияны бар аймақтарды залалсыздандырып, бөлектеу, терiс экологиялық салдар нәтежесiнде азаматтардың денсаулығы мен мүлкiне келтiрiлген зиянның орнын толтыру; экожүйелер мен ландшафттардың биологиялық саналуандығын сақтауға әрекеттендiрудi күшейту, ерекше қорғалатын табиғат аумақтарын және айрықша табиғат ресурстары мен өзiндiк ерекшелiктерi бар аумақтардың ауқымын кеңейту, шектелген табиғат қолданыс аймақтарын молайту. Шикiзат аймақтары жағдайында шаруашылық дамуын реттеу келесi бағыттарда жүзеге асырылуға тиiстi: табиғат ресурстарының кадастрын жүргiзу, аумақтық табиғат ресурстарын әлеуметтiк-экономикалық бағалау және есепке алу; қоршаған ортаны қорғау, табиғат ресурстарын қолдану, ұдайы өндiрудiң аймақтық мақсаттық бағдарламаларын жасау және жүзеге асыру; табиғат ресурстарын қолданудың табиғат қорғау және экологиялық лимиттерiн (қоршаған ортаны ластайтын заттарды тастау, лақтыру және қалдықтар мен қоқыстарды орналастыру лимиттерi және экожүйеден табиғат ресурстарын алу лимиттерi) тағайындап, лицензиялық негiзде ұйымдастыру; қолданысқа берiлетiн табиғат ресурстары мен оларды пайдаланудан түсетiн табыс мөлшерiн анықтау, табиғат ресурстарын қолданудан түскен төлемдердi табиғат ресурстарының ұдайы өндiрiсiне жұмсауды қамтамасыз ету; қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану аясының ерекше қызмет түрлерiн лицензиялау; аймақтық деңгейдегi қорғалатын табиғат аумақтарының торабын дамыту; аймақтық деңгейде табиғатты ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру.
Әрине аталған аймақты тұрақты дамытуды реттеу тетiгiнiң құрамдас бөлiктерi бiрден құрыла алмайды. Олар тұрақты дамуы ұзақ мерзiмдiк сипат алғанда ғана ақтық, аяқталған түрде келедi. Әзiрге тұрақты даму тетiгiне көшу сатысында ол өтпелi сипатта болады. Бұл жерде келесi мәселелер ерекше зейiн қоюды талап етедi.
Белгiлi болғандай, кәсiпорынның мүддесi мен ол орналасқан аймақтың мүделерi көп жағдайда сәйкес келе бермейдi. Нарық жағдайындағы кәсiпорынның жетекшi мақсаттық ұстанымына пайданы жоғарылату, нарықтың мүмкiн бөлiгiн бiршама жаулап алу, өнiм сапасын жақсарту арқылы оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру, өзiндiк құн мен бағаны төмендету кiредi. Бұндай жағдайда аймақтың тұрақты дамуы екiншi орынға шегiнедi. Мысалы, кәсiпорынның табиғатты қорғау iс-шараларына ынтасы жоқ, өйткенi оған жұмсалатын шығындар өнiмдi қымбаттатып, бәсекеге қабiлеттiлiгiн төмендетуi мүмкiн. Сонымен қатар, олар күнделiктi аймақтың мүдделерге қарама-қайшы келуi мүмкiн, өйткенi өндiрiстiк қор жинау мен өмiр деңгейiнiң даму қарқындарын бәсеңсiтiп, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады.
Мысал ретiнде Батыс Қазақстан аумағында әрекет етушi бiраз iрi шетелдiк мұнайалушы компаниялардың көптеген қоршаған ортаны ластауын келтiруге болады және олар төлеген айыппұл келтiрiлген зиянға ешбiр сәйкес келмейдi. Мұндай қарама-қайшылықтан құтылу тек аймақтың экономикалық икемдi тетiгi болғанда ғана мүмкiн, онда тұрғындардың, шаруашылық субъектiлерi мен аймақтың экономикалық, әлеуметтiк және экологиялық мүдделерi ұштастырылуы керек.
Бұл жерде, аймақтық экономикалық әлеуметтiк және экологиялық мақсаттар кәсiпорындардың өндiрiстiк, нарықтық әрекеттерiнiң шеңберiнде жүзеге асырылуын назардан тыс шығармау қажет. Оның жетiстiгiне аймақ бюджетi, тұрғындардың материалдық әлауқаты байланысты болады. Кәсiпорындарда тазарту қондырғыларын қою, экологиялық қауiпсiз технологияларды қолдану арқылы да экологиялық мәселелер шешiледi.
Осыған байланысты аймақ мақсаттарын сол аумақта орналасқан кәсiпорындардың мақсаттарынан аймақ дамуының мақсатының анағұрлым жоғарғы деңгейдегi басымдылығы арқылы ұштастыру мәселесi туындайды. Ол ұтымды аймақтық салық саясатын жүргiзу арқылы, күнделiктi өмiрде әртүрлi шектеу, ынталандыру, ықпал шаралар жүйесiн енгiзу арқылы, кәсiпорындар мен аймақтардың қаражаттарының құрылуы мен жұмсалу арасалмағы арқылы жүзеге асады.
Шетелдiк тәжiрибеде ықпал шаралары мен ынталандыру пiшiндерi сан алуан: ластаудың шектiк мүмкiн нормасының деңгейiнде ластауға төлемдер, ол нормадан тыс ластауға айыппұл салу, қоршаған ортаның ластану салдарынан жұмысшылардың денсаулығына келтiрiлген зиянды жоюға өтемақы төлеу, болуы мүмкiн апаттарды есепке ала отырып, нартәуекел қаупiне қамсыздандыру аударымдарын жасау, табиғатты пайдалану үшiн арнайы төлемдер жүйесi, қоршаған ортаны қорғау құралдарына салықтық жеңiлдiктер енгiзу, аймақ пен мемлекет тарапынан экологиялық бағдарламаларды үлестеп, ақысыз қаржыландыру [1]. Аймақтық тұрақты даму тетiгi үшiн табиғатты пайдаланудағы төлемдер жүйесiнiң маңызы ерекше. Отандық және шетелдiк әдебиеттердегi [2,3], ұсыныстарды қорытындылай келе оның құрамына мынадай бөлiктердi ұсынуға болады: табиғат ресурстарын қолдану құқығы үшiн бюджетке (республикалық және жергiлiктi) салық төлемдерi, бұған қоса қоршаған ортаның ассимиляциялық мүмкiндiгi; табиғат ресурстарын қорғау мен ұдайы өндiру мақсатында бюджеттен тыс қорларға мақсаттық төлемдер; экологиялық факторларды есепке ала отырып өткiзiлген өнiмге және кәсiпорын табыстарына салық салуда салық жеңiлдiктерi мен ықпал шаралар жүйесi.
Бұл ретте экологиялық салықтардың негiзгi түрлерi: экологиялық қауiптi өнiм өндiрiсiне салық; экологиялық қауiптi технологияларды қолданғаны үшiн салық; өндiрiлген өнiмге жалпы экологиялық салық болуға тиiстi. Салықтар, төлемдер мен айыппұл мөлшерi бiржағынан кәсiпорындардағы табиғат қорғау шараларын ынталандыруға, екiншiден, аймақтық дамудың экономикалық негiзi болып табылатын кәсiпорындардың ресурстық мүмкiндiктерi мен бәсекегеқабiлеттiлiгiн жойып алмауға байланысты тағайындалуға тиiстi. Бүгiнгi күнi бұл мөлшердi бағалау мәселесi ерекше зор.
Бiр жағынан, қалыптасқан жоғары деңгейдегi антропогендiк қысым бiрталай аймақтарда табиғат қорғау әрекетiне жедел түрде бiршама қаражат салуды талап етедi. Екiншi жағынан, өңдеу өнеркәсiбiндегi кәсiпорындардың шығындылығына байланысты бюджеттiк қаражаттың жалпы шектеулiлiгiнен бұл қаражат көздерi де шектеулi.
Бұндай жағдайда, мысалы дамыған елдерде қабылданған тастауға салынатын айыппұл, ықпалшара деңгейiн қолданса көптеген кәсiпорындар рентабельдi емес болады. Әрине мұндай жағдайда тәжiрибеге табиғат ортасын қорғау шараларын енгiзбеуге болмайды, бiрақ оны сатылап жүзеге асыру керек. Мысалы, тасталымдарға төлем енгiзу салыстырмалы аз мөлшерден басталуы тиiс. Бұл кәсiпорындарға күнделiктi жағдайға тез бейiмделуге мүмкiндiк бередi. Алайда одан әрiде нарықтық тетiк әрекетi жағдайында материалдық мүмкiндiктердiң кеңеюiнiң есебiнен ұдайы өсiп отыруға тиiстi. Төлемнiң өсуi қоршаған ортаны қорғау құралдарына тұрақты сұраныстың болуын ынталандыруға тиiстi.