Солтүстік Қазақстан өңіріндегі алаш қозғалысы

XX ғасырдың бас кезі қазақ қоғамы үшін түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, күрес кезеңі болды. Бір жағынан, ескі, күні өткен феодалдық қатынастар өзінің барлық даму қуатын тауысып, қоғамдық өсіп – өнуде кедергіге айналса, екінші жағынан оларды ауыстыра аларлық жаңа қоғамдық қатынастар тым әлсіз, балаң күйде еді. Елдегі мұндай ауыр жағдайды ресейлік имперализмнің пәрменді отарлау және орыстандыру саясаты тереңдете түсті. Демек, бұл мезгілді орта ғасырлық мешеулік пен ұлттық езгі қыспағына бірдей іліккен қазақ елінің болашағына үлкен қауіп төнген еді. Осындай жағдайда қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем жаңа саяси әлеуметтік күш – ұлттық интеллигенция араласа бастайды. Нәтижесінде қазақ қоғамында мүлде жаңа сападағы жағдай қалыптасып, феодалдық тоқырау мен отарлық тәуелділікке қарсы күрес негізгі белгілеріне айналады. Қазақ қоғамы үшін нағыз өтпелі кезең болған сол уақытта тарих сахнасына көтеріліп, бас – аяғы жиырма жылға созылған қысқа мерзім ішінде өшпес із қалдырған ұлт зиялылары еді. Кеңес үкіметі тұсында қазақ зиялыларының тарихын жасау ірі ресми саясатқа тікелей тәуелді болды.

1917 жылғы 8 сәуірде Петропавл жұмысшы және солдат кеңесінің мәжілісінде «Соғыстан қайтып келіп жатқан және әскерге жіберу үшін шақыру пунктіне жиналған қазақ жастары туралы мәселе қаралды. Яғни, «Оларды енді не істейміз. Таратып жіберейік пе? Әлде тылдағы қара жұмысқа пайдаланайық па?» Бұл туралы: «Жоқ. Таратпайық, тылдағы қара жұмысқа пайдаланайық. Алайда, оларды бұл жұмысқа үгіттеп көндіру үшін мұсылман өкілдеріне қосып, қазақ интеллигенттерін жұмсайық» деп ұйғарылған. Сол жиында Смиренков деген прапорщиктің орнына Кондратюк деген солдатты тағайындап, оған қалалық милицияны жасақтау тапсырылған. [1. 67 – 68 б.]. Сондай – ақ, 28 сәуірдегіжиынында осы кеңес «Ресейде Құрылтай жиналысына депутаттар сайлау және сайлауды әсер басқа да социалистік партиялардың бақылау мен өткізутуралы» шешім қабылдаған. Саясипартияларды қатыстыра отырып, уезд бен қалада азық – түлік комиссиясын құру, армия жасақтау мәселелерін қараған. Төрағаүшін Мурашко, хатшылыққа Копылов қолқойғанқұжатархивтесақтаулы. [2. 84 – 86 б.]. 1917 жылғы 30 тамызда Петропавл Кеңесі 12 адамнан Әскери – төңкеріс комитетін (военревком) құрды. Оныңқұрамында 3 большевик, 4 солшыл эсер, 3 меньшевик – интернационалист және 3 эсер болды. Ал осы кеңестің де, комитеттің де құрамында бірде – бір қазақ болған жоқ.

1917 жылдың қыркүйек – қазан айлары Ресейдегі революциялық дағдарыстың шұғыл пісіп – жетілген кезеңі болды. Большевиктердің жер, бостандық, ұлттар теңдігі сияқты ұрандарына сенген жұмысшылар мен шаруалар үкіметті Кеңестердің қолына беруді талап ете бастады [3, 12 б.]. Көп жерде халық Уақытша үкіметтің өкілдеріне бағынбай олардың бұйрықтарын орындаудан бас тартты. Мысалы, қазақтар арасында жерлері мен шабындықтарын қайтарып беру туралы наразылықтың күшейгені, кейбір жерлерде орыс шаруаларымен қақтығыстарға барғандығы туралы жеделхаттар Ақмола облыстық жер комитетіне келе бастады [4, 32 – п.]. Большевиктік, социалистік идеяларды көптеген саяси күштер мойындамады, ал қазақ өлкесінде ұлттық зиялы қауым өкілдері большевиктердің уәделеріне күмәнмен қарады. Қазақтың либералды – демократиялық қозғалысының өкілдері, қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік – экономикалық ойларын, Кеңес үкіметіне дейін насихаттап, социализм идеяларының жат екендігін айтқан болатын. Большевиктер мен Кеңес үкіметі ұлттық – мемлекеттік құрылыс мәселесін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса, Алаш көсемдері бұған керісінше, тапқа, партияға бөлмейтін ұлттық бірлік жолын таңдап алды. Сондықтан да қазақ халқын ұлттық тұтастық пен бірлікке шақырумен болды.

Петроградта большевиктер 1917 жылғы 25 қазанда өкімет билігін басып алғаннан кейін, ертеңінде ашылған кеңестердің Бүкілресейлік екінші съезінде ұлт аймақтарына арнап үндеу қабылдағаны мәлім. Онда «Кеңес өкіметі Ресейді мекендеуші барлық ұлттардың өзін – өзі билеуіне шын мәнінде құқық берілуін қамтамасыз етеді» – деп жарияланды. Бұл билік басына келген тобырдың бұқара халық қолдауына ие болу үшін жасаған айла – шарғысы екені көп ұзамай мәлім болды [5]. Осылайша 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін де солтүстік өлкеде, оның орталығы Петропавл қаласында қилы – қилы оқиғалар орын алды. Мысалы, желтоқсанның 12 – сі күні Петропавл қалалық думасы жоғарыда аталған Әскери – төңкеріс комитетінің билігін мойындамау жөнінде шешім қабылдады. Екі күннен кейін Әскери – төңкеріс комитеті таратылды. Оның орнына жұмысшы және солдат депутаттары қалалық кеңесінің атқару комитеті құрылды. Жергілікті халық большевиктердің баса – көктеп билеуіне, қысымына төзбей, бас көтерді. Кейін де «саналы саяси күрес, халықты бостандыққа жеткізетін революциялық іс – әрекет» – деп жазылғанымен, 1917 – 1919 жылдардағы, тіпті, 1921 жылға дейін созылған большевиктік арандату қимылдары Солтүстік Қазақстан тарихында аса бір шиеленісті, үрейлі, қантөгіске толы кезең еді.

ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық – саяси өмірдегі өзіндік саяси орны бар мәселенің бірі земстволық басқару. Қазақ зиялыларының жанкештілік еңбектерінің арқасында халықтың өзін – өзі басқару органы Земстволар аз өмір сүргеніне қарамастан тарихтан айтарлықтай өз орынын қалдырды. Ә. Бөкейханов земствоның не екендігін былайша түсіндірді: «Земство жұрт өзі сайлап қоятын мәжіліс – мекеме, жұрттың көзі, жан ашыры, қорғаушысы, қамқоры». Ақмола облысына қарасты уездерде де Земство Басқармаларында ұлт зиялылары өздерінің қабілеттерімен көзге түсті. Ақмола облыстық земство басқармасына төрағаның орынбасарлығына Ә. Оразаев, мүшелеріне Ережеп Итбаев, Мұхтар Саматов сайланған [6]. Көкшетау уезінде Земство Басқармасы төрағасының орынбасары қызметін Ә. Жұманов атқарды. Ал, мүшелері Е. Мұқашев, Абылғазин болса, С. Кашимов Алашорда өкілі ретінде Земство отырысына қатынасып отырған. 1918 жылы 5 – ші маусымнан бастап жұмысына қайта кіріскен Қызылжар уездік Земство Басқармасының құрамында С. Көсемісов, Ғ. Қуанышев, Ж. Тілеулин, М. Жұмабаев қызметтерін атқарған. Қызылжарда Земство жүйесін енгізуде белсенді қызмет көрсеткен Жұмағали Тілеулин еді. Қазан төңкерісіне дейін сайлау науқаны кезінде Земство мекемелерін енгізу жөнінде инструктор және Кеңес билігі құлағаннан кейін Земство Басқармасында мүше әрі дәрігерлік – санитарлық бөлімінің бастығының қызметін атқарды. Ал, Ақмола уездік уақытша Земство Басқармасының мүшелері болып Б.О. Сүйіндіков, Т.Б. Нұралин, М.А. Құдаймендин қазақ жұртының атынан сайланған. Уездік Земство жиналысының гласныйларының саны барлығы 59 адам болса, оның 31 – ін қазақ өкілдері құрады [7, 23 б.]. Азамат соғысы жағдайында земстволық мекемелер бірде жабылып, қайта ашылып 1919 жылдың соңына дейін өз жұмыстарын тоқтатпады.

Кеңес үкіметінің орнауы «салтанатты шеру» түрінде өткен жоқ. Ол 1917 жылдың қазан айының соңынан 1918 жылдың наурыз айының басына дейін, төрт айға жуық уақытқа созылған күрделі де қиын үдеріс еді. Өңірде Кеңес үкіметінің орнауына Кеңестердің уездік, облыстық съездерінің маңызы зор болды. 1918 жылдың қаңтар – наурыз сайлауында Кеңестердің Ақмола уездік съезі (28 ақпан – 2 наурыз 1918 ж.), Кеңестердің Атбасар уездік съезі (17 – 20 ақпан 1918 ж.), жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттары Кеңесінің Көкшетау уездік съезі (5 – 15 наурыз 1918 ж.), Ақмола уезі қазақ еңбекшілері өкілдерінің съезі (сәуір, 1918 ж.) өтті. Қазақстандағы ең революцияшыл қала болып есептелген Ақмола уездік Кеңестің құрамына алашшыл Құсайын Қожамбердинді енгізген [8]. Кеңестерді құру көпшілік тарапынан бірден қолдау тапқан жоқ.

Мысалы, Батыс Сібір шаруалар депутаттарының Кеңесі өзінің Бүкілресейлік шаруалар депутаттарының Кеңесіне жолдауында, барлық революцияшыл, социалистік саяси күштердің бірігуі қажеттігін, бірақ та, большевиктердің саяси күресте күш қолдануын құптамайтынын білдірді [9]. Кеңес үкіметі Ақмола облысында ең алдымен Петропавлда орнады. 1917 жылдың желтоқсан айының аяғында құрамында С. Сейфуллин, А. Монин, Б. Серікбаев, Ф. Кривогуз және басқалары бар. Ақмола ревкомы Уақытша үкіметтің жергілікті органын құлатып, Кеңес үкіметінің орнатылғанын жариялады [10].

Осынау аласапыран кезеңде қазақ саясаткерлері де біраузды болмады. Көлбай Тоғысов (Төлеңгітов) басқаратын «Үш жүз» партиясының Орталық комитеті Омбыдағы Қазақ комитетін «кері төңкерісшіл» деп жариялап, оның мүшелерін, яғни Алаш партиясының жақтастарын тұтқынға алды. Мағжан Жұмабайұлының Омбыда түрмеге түсетіні осы тұста. Көлбайшылар «облыстық демократиялық сьезд басталғанша, жаңадан облыстық қазақ комитетін құрып, оның құрамына Мұқан Әйтпенов, Әбдірахан Қылышбаев, Сүлецймепн Төлеңгітов, Кәрібай Мусин, Шәймерден Әлжанов, Ермұхамед Тоқпаев, Сәдуақас Жантасов, Мұхамед – Рахим Шаймерденов, Ахмет Әбдірахимов және Жарқынбек Кабенинді сайлағанын жария етті. («Үш жүз» газеті, №7, 2 март 1918 жыл. Хабар орыс тілінде басылған. – авт.) [11]. Сол 1918 жылғы 1 қыркүйекте Қызылжарда шығатын «Жас азамат» газетінде Көлбай Тоғысовтың Омбы түрмесінде отырғаны туралы хабарланды. Сол газеттің 26 желтоқсандағы санында Көлбай мен Шаймерденнің Омбы түрмесінен қашып шығып, қазақ арасында жасырынып жүргені, бәлкім, большевиктермен ауыз жаласқаны жазылған.

«Сібір автономиясы» болуына қарсы шыққан Жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің III Батыс – Сібір съезі 1918 жылы 19 қаңтардағы қаулысымен Ақмола облысына Тобыл және Томск губерниясы аумағының бір бөлігі қосылды. Жаңа әкімшілік – аумақтық бірлік Омбы губерниясы (облысы) құрылып, оның құрамына: Омбы, Петропавл, Көкшетау, Ақмола, Атбасар, Тары және Текелі уездері кіріп, орталығы Омбы қаласы болып шешілді. Тобыл (кейіннен Түмен болып аты өзгерді) губерниясының Есіл уезінің оңтүстік болыстары Петропавл уезіне әлі кірген жоқ еді. Бугровой болысы ғана (Соколов ауданының Бугровой сельсоветі, Бескөл ауданының Светлополь сельсоветі, Булаев ауданының Гаврин сельсоветі) бұған кірмеді. Қызылжардан Ұлытау, Балқашқа дейін, Торғай ойпатынан Ертіске дейінгі бүкіл Арқа алабы Омбы облысына қарайтын болды.

Чехославак корпусының бүлігі нәтижесінде 1918 жылы 31 мамыр – 1 маусымда Поволжьеде, Сібірде және Қазақстанның солтүстігінде, соның ішінде Петропавлда кеңес үкіметі құлады. Осы мүмкіндікті пайдаланған алаш жастары Омбыға жиналып Алғашқы қазақ жастарының сьезін өткізеді. Сьезге қатысушылар Жалпықазақ жастарының ұйымын «Жас азамат» деген атпен құрып, орталық комитетін сайлайды. Қазақ жастарының тілі ретінде «Жас азамат» газетін шығаруға келіседі. Осы шешім бойынша, Қызылжардағы «Үш жүз» газетінің баспаханасын жалға алып, қазақша газет шығаруға кіріседі. 1918 жылғы 30 шілдеде шыққан «Жас азаматтың» бірінші саны: «Шығарушы – Қошмұхамет Кемеңгерұлы. Бастырушы: Алаш серіктігі. Петропавл қ.» деп тарады. Алаш жастарының тұңғыш баспа органы«Жас тілек» деген бас мақаламен ашылды. Мақала мәтіні көркем көсемсөз тілімен, саяси сауатты жазылғандығымен қымбат. Бірден айтар сөзден бастап: «Жастар съезінің тілегі орындалды: өмір тәжірибесінің, білім аздығының кемдігіне қарамай, төрт түлігі сайланбай, «Жас азамат» тәуекел кемесіне мініп, тұрмыстың таласатын, күресетін майданына шықты. Келешектің қараңғылығы, саяси ауаның күн сайын құбылуы, қалың өрттей, кеселді дерттей апаты күшті күндердің тууы, дүние болу – болмау сол әлінің майданға қойылуы, ұлттың өмірлік құқықтары аяқ астына тапталып, зорлықтың үкім сүруі, «Жас азаматтың» үстіне ауыр жүк салып отыр, қоғамдасып – қолтықтасып күш беріп, ауыр жүкті тиісті орнына жеткізу – жастардың басты міндеті, үлкен борышы. «Жас азаматтың» алтын идеялы, әулие мақсаты, негізгі жолы – ұлт бостандығы, ұлт теңдігі.

Бұл тілекке жету үшін «Жас азамат» Алаштың алтын туын жайқалдыра алатын, дұшпанға күйініш, досқа қуаныш салатын, іргелі ер қылатын бірлікті қолданады. Әлсізді күшейтетін, ауырды жеңілдететін табиғаттың қожасы болған шаруа міндетін қолданады. Ар – иманның, таза адамшылықтың түпкі тамыры әділдікті қолданады. Осы айтылған жолдарда қарсы күш – қалың жау тұрса да, таудан үлкен тұрмыстық кедергілер тұрса да, «Жас азаматтың» бет алған сапарынан қайтпайтынына иманымыз берік. «Жас азамат» қажыса, талса, қатерден қорықса, от екпінді ұлтшыл жастардың рухының сөнгені, ұлт үшін «ыстық қан, жас жан құрбан!» деген пікірден қайтқандығы жоқ… Бұл мүмкін емес, өйткені, жүректеріне нық байланып, ыстық қандарына сіңген зат – бір буыннан бір буынға көшіп отыратын қасиетті мұра. Алты миллион Алаштың, жарық ойлы жастары арасындағы жалғыз «Жас азаматты» алып шығып, асырай алмаса, тұғырға қондырып баули алмаса, пұлға мұқтаж қылса, жас атаулының сүйегіне тарихи ұят таңбасы басылады. Жастар! Келешектегі буындардан алғыс, я қарғыс алатын дәуірге кездестіңдер! Ұлттың гүлденуі көркеюі, «Алашорданың» абыройы, айбынды болуы сендерден. Кәрі буыннан қайыр аз. Кәрі буын (біразын шығарғанда) қажыған, қайраты қайтқан буын, ерлігі сөніп, жауынгер бабаларын ұмытқан буын, «төрелерге» құлдық ұрып жатыр. Түймеге табынған буын, сайлау, партиясымен миларын шірітіп, ұлт намысын, жұрт жұмысын күндік тамағына айырбастаған буын.

Мәдениеті жоғары ұлттардың жастары ұзақ жылдар от өмірді ғарып қылып, көз жасын, жүрек қанын сел дария қылып, ойлаған мақсатына жетіп отыр. Көз алдымыздағы орыс студенттері алпыс жылдан астам азаттық жолында ескі үкіметпен күресіп келді. Біздің Алаш жастары 1905 жылдан ғана бастап, әлеумет қозғалысына кірісіп, саяси күреске ат салыса бастап еді. Енді мінеки, аз жылдың ішінде өз міндетін көздеген нысанаға тигізіп отыр. Алаш ұранының үкіметі «Алашорда» құрылды. Аз бейнетпен табылған дәулетті салақсып, ұсақ жұмысқа кірісіп, қолдан шығарып жіберу – кешілмейтін кінә. Жастар! «Алашордаға» мәдени күш беретін күндерің туды! Жер – су, бірлік – берекеден айырылған кәрі буынның осы уақытқа дейін істеген зор қателері, жетер! Билік тізгінін қолға алатын күндерің туды. Ел үшін, жер үшін: «Алаштап!» Ақ ту көтеріп найза салып, садақ тартатын күндерің туды.

Жастар! Жүрек толқытқан шерді, ми толқытқан ойды жарыққа шығарып, майданға салыңдар! Алда жүрген Алаш жолында аянбай қызмет қылған адал жүрек ағалардан үлгі, өнеге алыңдар! Елдіктен, ерліктен айырылып, екі жүз жылдай еңсесі түскен елді ойлаңдар! Күнді – түн, жақынды – жат, пайданы – зиян деп жүрген, толық саяси құқықтарын іздеп алуға ер жетіп, есі кірмеген елді ойлаңдар! Түн қараңғы, дауыл қатты. Бірақ, ұлт бақыты жастарға – нұрлы сәуле!!! Жасасын, «Алашорда!» Жасасын, Алаш көшбасшылары! Жасасын, Алаштың жаужүрек, ұлтшыл жастары!» «Жас азаматтың осы санында жарық көрген «АЛАШ АЗАМАТТАРЫНА!» деп шақыру,ұран сипатында жазылған тегеурінді көсемсөздің авторы Әлихан Бөкейханов екеніне көзіміз жетті: «180 миллион Россия халқын 300 жылдан астам бір шыбықпен айдаған Роман тұқымының тағы күйреп, іс басынан құлағандай, жеті айдай зорлықпен, қанішерлікпен билік жүргізіп дәурен сүрген большевик үкіметі де, Сібір жерінде жығылды.

«Дін үшін, туған жер үшін, патша үшін!» деп Николай үкіметі халықтың қанын қандай сорса, социализм үшін, жұмыскер – крестиан үшін, Совет үшін!» деп большевик үкіметі де халықтың қанын сондай сорды. Қолдан мал, бастанеріккетті. Бостандық, теңдікарманыарамтамақ, қаныбұзықтарды ңтепкісіне түсті. Халықтықараңғыдан жарық қашығару жолында аю дайүкімет пеналысып, абақтыда бит – бүргегежемболып, қыршын өмірлерін қорлықта, таршылықта өткізген саяси сабаздар, олардың бейнеті, қаны мен миынан табылғанолжа да зорлықшылдар дыңаяғының астындақалды. Ел таланды, шабылды, ашықты, ер – азаматқанғабатты, алыстағы алысқанжау былайқалып, аяқастынанжауласып, ағайын жұртбірінің етін біріжеді. Қарахалықтың өзісайлап қойған мекемелерітас – талқанболды. Ұры – қары, итмінезді азғындар халықтың қасиетті тағдырына ие болды. Халық қазына сыұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетті. 300 жылдай қорлық көрген 180 миллион халықтың атанбәйге – атжарысы, ұлыдү бірүл кентойда бас қосатын Құрылтайы (учредительное собрание) басқанізіқан сасыған, жүгенсізтоптың, қаракүштің қаһарына ұшырады. Бұратаналардың билігінің өзқолында дегенарман – үмітіқапыда аққанқан болды. Қырым, Кавказ, Башқұртстанның, Түркістанның қанды оқиғалары – большевиктердің қанқұмарлықтарына айдайайқынд әлел. Алты миллион Алашхалқы көз жасынтөгіп, құдайдантілеген Ақордасынтіге алмады. Алаша заматтарының қайсысықараңғы тар абақтыны көрді, қайсысы бұлтжамылып, мұзтөсеніп, қашыпжүрді, қайсысы жасылданып жанғанотқа, шапқанқылыш, атқаноқ қақарсыжүрді. Алашүшіна жалдантайынбады, басқажұрттың большевигі біреу болса, Алашқа дегенекеу болды. Өзімшілдігі нұлтпайдасын сатқанжақыннан жат шықты.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Алаш» партиясының саяси әрекеттерін жоғары бағалап, өзінің «Тарих толқынында» деп аталатын кітабының бір бөлімін «Алаш мұрасы және осы заман» деп аталғанына тоқталу. Елбасы «Алаш» партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар күні бүгінге дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық ұйым алдына қойған мақсатты қазақ қоғамын бірте – бірте өзгертіп оны осы заманғы шындыққа бейімдеуі еді», дей келе «Қазақ халқы өзінің басты мақсаты – ұлттық мемлекеттігін қайта қалпына келтіруге нақтылы мүмкіндік алды. Алайда оқиғалардың бейбіт өрбуін Ресей қозғалысындағы тың дағдарыс бұзып кетіп, оның өзі большевиктер партиясының диктатурасын орнатуға әкеліп соқты», – деп жазды. Кешегі Көк түріктер заманында, одан кейінгі ортағасырлық алағай – бұлағай кезеңдерде, жеке хандық құрып, өз алдымызға отау құрып шыққан дәуірде, Алаш ұранын көтеріп, азаттыққа ұмтылған уақытта Қазақ елін мәңгі ел етуге талпынды. Осы ойды келер ұрпаққа аманаттағандай Ер түрік бабаларымыз Орхон – Енисей бойында тасқа «Мәңгі ел» идеясын өшпестей етіп таңбалады. Ұлы даланы асқақ рухқа бөлеп тұрған батырлар жырларындағы ұлы мұрат, асыл мақсатымыз – Мәңгілік ел. Бұл идея ХХ ғасырдың басында «Қараңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болуды» мақсат тұтқан Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Алаш ұранындағы»: Алаш туы астында, Күн сөнгенше сөнбейміз. Енді ешкімнің алашты, Қорлығына бермейміз! Өлер жерден кеттік біз, Бұл заманға жеттік біз! Жасайды алаш, өлмейміз! Жасасын, алаш, жасасын! – деген жыр жолдарымен өзектесіп жатыр. Ендеше, бүгінде ел іргесі бекіп, Тәуелсіздігіміздің өзегі нығая бастаған тұста Елбасының аузынан ғасырлар бойы күткен, аңсаған идеяның айтылуы ешқандай да кездейсоқ емес. Демек, бұған қажетті алғышарттар пісіп – жетілді, дамудың келесі кезеңіне өтудің сәті жетті деген сөз.