Үстiрт пен Маңғыстаудағы ерте кeшпелiлердiң киелi орындары

Көшпелiлер тарихында нақты шешiмiн тапқан ешбiр мәселе жоқ. Салыстырмалы түрде алып қарағанда сақ-скиф мәселелерi, сарматтар және массагеттер мәселелерiне қарағанда зерттелуi жағынан озық тұр. Сарматтар терминi нақты бiр тайпаның немесе тайпалық одақтың атауы ретiнде әлi жолға қойылған жоқ.

Көшпелi өмiр салты және көптеген мемлекеттер жерiндегi соғыстарға белсене қатысуы себептi тайпаның нақты мекендеген жерiн тек жазбаша деректемелердiң деректерi бойынша дәл анықтау қиын. Сақсарматдахмассагеттер тайпаларының мекенi болып, Еуразия даласындағы құрлық аралық қатынастардың нағыз торабында орналасып, тарихи-мәдени байланыстарда зор рөл атқарған Маңғыстау-Үстiрттiң археологиялық ескерткiштерiнiң нақты ғылыми тұрғыдан зерттеу, жоғарыда аттары аталған тайпалар әлемiн танып бiлуде маңызы зор. Сондықтан осы мақалада бiз бұл аталған аймақтағы ғибадатханалар массагеттер тайпалық одағына тән деген болжам жасап отырмыз.

Осы өңiрден ерте темiр дәуiрiнiң көрнектi Аралтөбе, Иманқара, Сырлытам, Шағатай сынды жерлеу ескерткiштерi , Бәйте I–III2 , Қызылүйiк3 , Терең, Қарамөңке4 , Түбежiк Iө , Қайнар6 , сияқты киелi ғұрыптық мiнажат ету орындары, Дiкiлтас , Түбежiк II, Меретсай I–II8 , т.б. жерлеу-аза тұту кешендерi ашылғанымен, әлi де толыққанды ғылыми зерттеудi қажет етедi.

Соңғы жылдары Үстiрттiң солтүстiк шыңдарында болжам бойынша массагеттiк этникалық топқа жататын, негiзгi ғұрыптық құрылыстың оңтүстiк шетiнде қарулы жауынгерлердi, оған қоса әйелдердi сомдаған мүсiндер тiзбектерi бар жаңа киелi ғибадатханалар ашылған болатын. Бұл ескерткiштер көне көшпендiлердiң монументтiк өнерiнiң Үстiрт-Маңқыстаулық ошағын жекелеп алып қарастыруға мүмкiндiк бередi. Маңқыстаудың нақ өзiнде барлау жұмыстары нәтижесiнде Ақпан, Аурентөбе мен Соққы9 , Қонай10 сияқты ғибадатханалардың қалдықтары да белгiлi болды.

Сармат-массагеттердiң киелi ғибадатханаларын зерттеу Арал мен Каспий теңiздерi аралығындағы көне көшпендiлер дүниетанымының мен дiни түсiнiктерiнiң бiршама қырларын алдымызға жайып салды.

Бәйте 3 ғибадатханасы – Маңғыстау облысы, Сай-өтес ауылының солтүстiк-шығысында 40 шақырым жерде орналасқан. Үстiрттегi осындай ғибадатханалардан 20 ғасырдың аяғында, алғаш зерттелген және өте жоғары деңгейде ақпарат берген. Сондықтан кейiнгi зерттелген ғибадатханалар Бәйте типiне бөлiнген. Бәйте ғимаратының диаметрi 19 м. Iшкi бөлмелерiнiң қабырғасы 3 метр биiктiкке дейiн сақталған. Сыртқы қаптамалы қабырғасының құлап қалған қаланымдарының мұқият өңделген және бiр бiрiне қиюластырылған тас блоктары оның биiктiгiн ө метрлiк немесе одан да жоғары деп анық тауға мүмкiндiк бередi. Құрылыстың сыртқы формасы екi сатылық құрылымнан тұрған – цилиндр мен күмбезден және iшкi бөлмелер жоспары бойынша дүниенiң төрт бұрышын нұсқаған несториандық айқышты еске салады. Тоғысқан жерiнде «айқыш» сәулелерi iшiндегi еденге төртбұрышты құрбандық шалатын тастан жасалған шағын от жағатын алтарь қойылған дөңгелек залды құрайды. Ол батыңқы шеттерiнiң бұрыштары дөңгеленiп келген және ол шеттерiнде ойынқы шағын ернеулер бар. Құрбандық шалатын орынның ортасында қиғаш, айқыш ойық салынған.

Құрылыстың сыртқы қабырғасынан кiретiн есiк табылмады. Орталық залға 2,ө м биiктiктен 14 баспалдағы сақталған тас саты апарады деп түйiндеген кейбiр зерттеушiлердiң пiкiрлерiн дұрыстығы күмәндi. Көсем ортадағы алаңқайға жер асты жолы арқылы келiп, баспалдақпен жоғарыдағы мiнбарға шығып, халыққа өзiнiң жоғары лауазымды жолдауын арнаған. Дiни ғиабадатханаларда мiнбарлармен табыну орталықтарының болуы заңдылық11 . Ғибадатхананың iшкi-сыртқы қабырғаларында рулық белгiлер мен түйе, балық, жылан, адам алақанының суреттерi салынған.

Қызыл Үйiк ғибадатханасы – Ақтөбе облысының Байғанин ауданында орналасқан, массагеттер дәуiрiнде бой көтерген. Ескерткiш өзiнiң сәулеттiк кескiнi мен мәдени-тарихтық мағынасы бойынша сирек ескерткiштерге жатады. Бұл Қазақстан аумағындағы шеңберлiк жобамен салынған ең iрi тас құрылыс, ол б.д. дейiнгi 1 мыңжылдықтың ортасына жатады. Ғибадатханалық кешеннiң сыртында меңгiрлердiң, тастан жасалған құрбандық орындары мен қарулы әскерлердiң мүсiндерiнiң қалдықтары тiркелген, олар негiзгi құрылысқа шығыс жағынан доға түрiнде жанасып жатыр. Доғаның жалпы ұзындығы шамамен 1000 метр. Бұлардың Орталық Қазақстандағы ерте көшпелiлердiң «мұртты қорғандар» аталған культтық-рәсiмдiк құрылыстарымен сабақтастығы болуы мүмкiн . Оның көлемi тастар мен тас үйiндiлердiң орналасуына қарасақ, шамамен 10 га. құраған. Басты объект жоспарындағы биiктiгi шамамен ал ғанда ө м, диаметрi ө0 метрдi құрайтын дөңгелек, тас құрылыс түрiнде болып келедi. Бұл ескерткiштiң аса бiр құнды ерекшелiгi – оның жоғарғы бөлiгiнiң күмбезденiп келетiндiгiнде. Ғимараттың жоғарғы жағын зерттегенде оның күмбезiнiң бiртiндеп құлағанын ойықтың iшiндегi бiр-бiрiне қатарласып жатқан құрылыс тастарынан байқалды. Ғимараттың оңтүстiгiнде iшiне кiретiн арнайы қаланған саты тастар болып, жоғарыдан құлаған күмбез тастарынан бұзылған болуы керек. Жалпы алғанда, ғибадатхана өзiнiң пошымы жағынан қазақтың, онан әрi көне түркiлердiң дәстүрлi баспанасы – киiз үйге ұқсауы осындай құрылыстардың, әсiресе, олардың күмбезделiп келуi сонау ежелгi сармат-массагеттер дәуiрiнде, яғни, б. з. д. V–I ғасырларда қалыптасуы мүмкiн деген болжам туғызады. Маңайындағы аймақты тазалау кезiнде тастан жасалған құрбандық шалу орындарынан тiкелей жақын жерлерде сарматтық жебелердiң ұштықтарының үйiндiлерi, сиқырлы аң немесе айдањардың суретi бар екi, балық пен бұғы бейнеленген күмiс жапсырмалар табылған болатын.

Терең ғибадатханасы– Маңғыстау ауданының территориясындағы Үстiрт бекетiнен оңтүстiкшығысқа қарай 29 км жерде, Терең құдықтарынан 1,ө км жердегi шөгiндiлер шыңында орналасқан. Ол микроаудандағы басқа да осы тектес ескерткiштер сияқты негiзгi құрылыстан және оған жанастырылған тас қаланымдары мен кезiнде тiгiнен тiк тұрған фрагменттi антропоморфты мүсiндерден құралған. Ғибадатхананың негiзгi құрылысының түрi шоғырлы шеңбер-қабырғалар ретiнде жасалған. Бiздiң алдын ала болжауымыз бойынша, б.з.д. III–II ғғ. бой көтерген бұл ғимараттардың iшi қоса жерленген инвентарьлар (темiр семсер, жебе кiрiстерi, ыдыстар, алтын әшекейлер) және құдайы тамақтың қалдықтары – жылқы сүйектерiнен тұрады.

ҚарамHңке ғибадатханасы – Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданына қарасты, Үстiрт бекетiнен оңтүстiк батысқа қарай 10 шақырым жерде, орналасқан. 1992–1993 жылдары Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы құрамында В. С. Ольховский зерттеген. Ғибадатханада негiзгi ғұрыптық құрылыстың екi-үш қатарлары сақталған және көптеген құрбандық шалу орындары мен 60 шақты тас мүсiндердiң сынықтары табылған. Басқада Бәйте типтес ескерткiштер тәрiздi бұл ғибадатхананың маңы да тұрмыс, шаруашылық қалдықтарынан таза болды.

Қайнар ғұрыптық кешенi – 2006 жылғы маусымда Үстiрт даласынан қазылып зерттелген, Қайнар ғұрыптық кешенi Қызылүйiк ғибадатханасынан батысқа қарай 12 шақырым жерде орналасқан. Қайнар ғұрыптық кешенi, солтүстiкоңтүстiк бағытта созыла орналасқан бес ғұрыптық қоршаулардан тұрады. Қазылған №1қоршаудың дәл орта тұсынан пошымы дөңгелек болып келген, екi қатар тастар қаландысы анық байқалды. Қазба барысында құрылыс қабырғасы тастарының барлығының сыртқа қараған беттерi өңделiп, 0,02 м, сәл дөңестеу етiлiп арнайы дайындалған және тастардың барлығының жiктерi бастырылып, арасы балшықтен бекiтiлiп, қаланған. Қаланған тастардың арасын лаймен бекiту бұл өңiрдегi сәулеттiк нысандарға таңсық емес. Қабырғаның сыртқы және iшкi қаландыларының тастарының көлемдерi шамалас және араларындағы бос кеңiстiктi топырақпен толтырып, беткi қабатына көлемдерi кiшiрек, жалпақ тастарды қиюластыра отырып жапқан. Құрылыстың сыртынан, сулығының пошымы үзеңгi тәрiздi қола ауыздық табылды. Қима алынғаннан кейiн құрылыс ортасындағы бос кеңiстiктен, қаландының төменгi тастарының деңгейiнен шашырап жатқан мал сүйектерiнiң, киiк мүйiзiнiң, адамның бас және астыңғы жақ сүйегiнiң сынықтары мен саусақ сүйектерi табылды. Сондай-ақ қазба барысында ұршықтың басы, қоладан жасалған үш қырлы, ұңғылы жебенiң ұшы, лазуриттен және iзбес тәрiздi ұнтақтан жасалған екi моншақ және адамның саусақ сүйегiнiң қалдықтары табылды. Табылған заттар iшiндегi адам сүйектерiнiң қалдықтары кейiнгi замандарда қойылған болуы мүмкiн. Ашаршылық пен соғыс жағдайларында өлген адамды жерлеп қою мүмкiн болмағанда, қарауыл белгi, үйiлген, қоршалған тастардың маңына, күйлерi келгенше беттерiн топырақпен жауып, қалдырулары мүмкiн. Бұл ауыздық пен жебенiң аналогияларының хронологиялық шеңберi б. з. б. VIII–VII ғғ. барады.