Структурализм туралы қазақша мәлімет

Құрылым мен әрекеттің өзара ықпалы мәселесін зерттеген бағыттардың бірі — cтруктурализм. Талкотт Парсонстың құрылымдық функциялық ілімінде «қоғам-институттанған әрекеттер жиынтығы», яғни мәңгілік, тұрақты, қатып қалған әрекеттер. Әлеуметтік құрылым әрекеттен бөлінбейді, айырмашылығы жоқ десе болады. Осы тұжырымның негізінде қоғамға тұлғалық қасиеттерді таңу орын алады немесе қоғам қажеттіліктерді қанағаттандыруға ұмтылатын, мақсаты бар әрекеттің қажет немесе қажет емес екендігін саралайтын құбылыс деген түсінік қалыптасады.

Т. Парсонс пен оны жақтаушылардың абстракцияға жақын идеяларын тәжірибеде пайдалану қиын. Әлеуметтік құрылымға объективті көзқарас құрылымның функциясына және адамның оған ықпал ету әдістеріне көп көңіл бөледі. Мысалы, Р.Мертонның ілімі, әлеуметтік шиеленістер ілімі, әлеуметтік айырбас ілімі.

Құрылымдық-функциялық ілім қоғам мен әрекет ілімін жасауға тырыспайды, олар «социологизм» принципі негізінде әлеуметтану әдісі ретінде көрініс табады деген де пікір бар. Олардың ілімінде сипаттау басымырақ. Әлеуметтік шиеленістер теориясында жүйелік деңгейде зерттеуге ден қояды. Ал әлеуметтік айырбас ілімінде әлеуметтік құрылым мен адамдардың іс-әрекетін бихевиоризм қағидаларымен түсіндірмек болады. Сондай-ақ әлеуметтік құрылымды зерттеудің субъективті бағыты бар. Бұл бағытта әлеуметтік құрылым тікелей өзараықпалдастық нәтижесінде пайда болады деп есептейді. Олай болса, социолог «құрылым қалай пайда болады» дегенді түсіндіруі керек дейді. Бұл ілімдер қатарында символдық интеракциялық, феноменология т.б. бар. Ал, структурализм бағыты — әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік әлемге түбегейлі басқа көзқарас. «Жүйе» ұғымы жәй ғана элементтер жиынтығы емес, ол — өзіндік қасиеті бар құрылым. Әрекеттер ілімі элементтер арасындағы байланысты жоққа шығарса, структуралистер керісінше, оның маңызын жоғары бағалады.

Структурализмдегі «жүйе — өзара ықпалдасу үлгілері институттанған әлеуметтік ұйым»; «қоғам» әрекет пен қызметтен ерекше әлеуметтік болмыстың бір түрі болғандықтан ерекше теориялық талдауды қажет етеді; ал «құрылым» болса, «әлемнің ішкі жасырын құрылымы» деп түсініледі. Біз әңгіме еткелі отырған структурализм бірнеше бағыты бар, күрделі ілім болып табылады (лингвистикалық, антропологиялық, генетикалық, психологиялық), сондықтан структурализм ілімдерін біршама тереңірек қарастыруды жөн көріп отырмыз.

Эмиль Дюркгейм мен Огюст Конттың индивидтерден тыс және олардан жоғары тұрған «ұжымдық өкілдікті» білдіретін «әлеуметтік факт» жөніндегі «әлеуметтік» идеялары, неміс философы Иммануил Кант, ұғыну әлеуметтануы, әлеуметтік рационалдық ілімі, француз тіл білімі структурализмнің өзегіне айналған қағидаларға негіз болды. Сонымен бірге структурализмге ықпал еткен неопозитивист Людвиг Витгенштейннің (1889-1951) лингвистикалық философиясы. Лингвистикалық философия — аналитикалық философияның бір бағыты. Оның іргелі қағидалары мынадай:

• Сөздердің мағынасы оларды қолдану арқылы анықталады;
• Тіл — өмір сүру формасы, өмір тіл арқылы анықталады;
• Тіл — іс-әрекет, қызмет,өмір ойынының формасы;
• Маңызды құбылыстар: сенім, наным, сенімділік, көзі жететіндік;
• Адами кұбылыстар: тіл, дін, діл, өмір, сенім;
• Философия қызметі — тілдік формадағы өмірді талдау.

Структурализмнің дамуы ағылшын антропологтары Бронислав Малиновский мен А.Радклифф-Браун, француз ойшылдары Клод Леви-Стросс, Луи Альтюссер, Ролан Барт, Жак Лакан, Мишель Фуко, Жак Деррида және т.б. есімдерімен байланысты. Әлеуметтану тарихында структурализмнің негізін қалаушы ретінде семиология және құрылымдық лингвистиканың негізін салушы Фердинанд де Соссюр бірінші кезекте аталады. Ол 1857 жылы 26 қарашада Женевада дүниеге келіп, 1913 жылы 22 ақпанда қайтыс болды. Женева тіл мектебінің бастауында тұрған Фердинанд де Соссюрдің негізгі жұмысы «Жалпы лингвистика курсы» 1916 жылы жарық көрді.

Соссюр университетте оқыған лекциялардың негізінде осы еңбекті оның шәкірттері Шарль Балли мен Альтер Сеше жинақтап, шығарған. Семиологияны немесе семиотиканы ғалым қоғам өміріндегі белгілердің өмірін зерттейтін ғылым деп атаған. Соссюрше, семиология «белгілер қоғамда қандай орын алады және оларды қандай ғылымдар зерттеу керек» деген сұраққа жауап беруі тиіс.

Ф.де Соссюрдің негізгі тұжырымы — сөйлеу пен тілдің арасындағы айырмашылық. Мысалы, тіл (француз тілінде «langue») бір тілде сөйлейтін адамдардың өз ойын білдіру үшін қолданатын белгілері мен қүралдарының жиынтығы, ал сөйлеу (француз тілінде «parole») осы тілде сөйлейтін адамдардың жеке нақты ой-пікірлері деп анықтады.

Ф.де Соссюр сөйлеу қызметінің үш құрамдас бөлігі бар деп көрсетеді: а) физикалық, яғни дыбыс толқындарының таралуы; э) физиологиялық — құлақтан бастап акустикалық бейнеге дейін немесе акустикалық сөйлеу органдарының қозғалысы; б) психикалық, себебі акустикалық бейне — дыбысталуына сәйкес психикалық нақтылық; физикалық дыбысталу туралы психикалық бейнелеу; екіншіден — ұғымдар. Олай болса, сөйлеу — сөйлеу актісінің психикалық құрамдас бөлігі, себебі акустикалық бейне туралы ұғымды тереңнен алып шығады. Мысалы, «тақ» деген сөзді естіген кезде біз билеуші отыратын орынды елестетеміз. Тақ — билік символы. Ал Қазақстанның солтүстік-шығысындағы ауылдарда «тақ» ешқандай билік символы емес, ол күнделікті тұрмыста қолданылатын зат, себебі тақ деп кәдімгі орындықты айту сақталған. Тіл де — сөйлеу қызметінің құрамдас бөлігі. Тіл сөйлеуден, әлеуметтік пен жекенің айырмашылығы сияқты ерекшеленеді немесе мәндінің қосалқы және кездейсоқтықтан ерекше болуы сияқты. Тілді де Соссюр элеуметтік өнім деп түсінеді, яғни егер сіз базбір топта болғыңыз келсе, сол топтың сөйлеу тәжірибесін игеруіңіз керек деген сөз. Тіл құрылымы немесе сөйлеудің негізінде логика бар. Осы кұрылымның элементтері — «айқындаушы» мен «айқындалушы» белгілер түтастықты қүрайды. Америкалық ғалым Ч.Пирс белгілердің үш тобын атап көрсетеді. Оның біріншісі деп саналатын «икона» ұғымы ұқсастыққа негізделген «айқындаушы» мен «айқындалушы» арасындағы қарым-қатынасты білдіреді. «Индекс» деген ұғым қарым-қатынастың себеп-салдарлық сипатта болатынын көрсетеді, ал «символ» -әлеуметтік келісімшарттың нәтижесі болып табылатын қарым-қатынас. Бұл -бөліктер арасындағы абстрактілі қатынас. Тілдің негізгі элементтерінің үшінші белгісі, яғни символға тән. Барлық кезде «айқындалушы» түсінік, объекті емес; ал «айқындаушы» кез келген түрде болуы мүмкін. Олардың арасындағы қатынас болуы да аса қажеттілік емес. «Объекті» мен «түсініктің» болуы тілге қатысты дұрыс болғанмен әлеуметтік салаға қатысты қисынсыз қорытындыға алып келеді. Әрбір белгі бөлек жеке келісім объектісі емес, олар өзара келісімдегі базбір құрылым болып табылады. Әр белгінің мәні оның басқа белгілермен қатынасында. Бірдей дыбыстардан тұратын сөздер әртүрлі мағына беруі мүмкін. Ол дыбыстар бір-бірімен қандай қарым-қатынаста болуына байланысты. Мысалы, «арқа» және «қара», «алма» және «амал» сөздері бірдей дыбыстардан тұрады, бірақ дыбыстардың үйлесімділігі, орнына байланысты мағынасы саналуан.

Тілдің мәнді элементтерін табу — айнымалы шамалардың өзгеруі» деп аталады. Осының негізінде тілдегі қарама-қарсылықтар зерттеледі. Айталық «аз-көп», «шикі-піскен», «ащы-тұщы» және т.б. Бұл әдіс ғылымда «екілік оппозиция» деген атқа ие. Осыдан адамның «имманентті қабілеті» «бинарлық логика» деген терминмен белгіленуі келіп шығады.

Белгілердің қарым қатынастары екі өлшем: синтагма және парадигма арқылы талданады. Тілдің синтагмалық немесе жазықтағы (горизонттық) қыры — белгілердің тізбектегі орнын анықтайтын ережелер арқылы реттелетін символдардың жүйелік жиынтығы. Ал парадигмалық (вертикаль) — тізбектегі -басқаның орнына тұра алатындай немесе басқаны алмастыра алатындай белгілі бір критерий (ұқсастығы, айтылуы, мәні) арқылы біріктірілген символдар жиынтығы.

Сонымен қатар структурализм коннотация концепциясы немесе символдар иерархиясын тілді сараптауға қолданады. «Айқындалушы» мен «айқындаушы» арасындағы қарым-қатынастар әртүрлі нұсқада көрініс таба отырып, миф және метатіл деген түсініктерді тудырады. Егер қандай да бір символ екінші символдың құрамына «айқындаушы» ретінде енетін болса, онда ол мифтің, яғни күрделі символдың айқындалатын ішкі жағының сыртқы бейнесі болып табылады. Егер керісінше болса, яғни символ басқа символдың айқындалатын қырын көрсетсе, онда сол басқа символдың айқындаушы бөлігі метатіл деп аталады. Сонымен структурализм ішкі құрылым идеясын немесе ұйымдастыру мен топтастыруды басқа мүмкін емес әдістер арқылы жүзеге асыратын жағдай туғызатын қисынды ұсынды. Бұл мәдени құбылыстардың қалыптасуы мен дамуы тетіктерін түсінуге мүмкіндік берді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Арон Р. Әлеуметтанушылық ойдың даму сатылары // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Новое и старое в теоретической социологии. Книга 2. М.,2001
• Новые направления в социологической теории. М., 1978
• Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер, 2002.