Табиғатты құқықтық қорғау ұғымы және маңызы

БҰҰ-ның Қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының декларациясында (1972) «адам қоршаған ортадағы өмір сүру бостандығына, теңдігіне және қолайлы жағдайларына негізгі құқығы бар, оның сапасы лайықты және гүлденген өмір сүруге мүмкіндік береді және қазіргі және болашақ ұрпақтың игілігі үшін қоршаған ортаны қорғау және көбейту үшін басты жауапкершілікте болады»деп жазылған. Бұған Рио-де-Жанейродағы дүниежүзілік конференцияның тұрақты экономикалық және экологиялық дамуды қамтамасыз ету қажеттілігі туралы (1992) шешімдері де бағдарланады.

Мемлекет пен азаматтың экологиялық қызметін ынталандыру тетігінде адамның қолайлы ортаға құқығы жетекші орынға ие. Ол барлық табиғат қорғау қызметінің «кіруінде» осы қызметтің мақсаты ретінде және «шығуда» – оның тиімділігін өлшеуіш ретінде тұр. Қолайлы ортаға құқықты жеке адамға қол сұғылмаушылық, тұрғын үйге қол сұғылмаушылық, жеке өмірін қорғау сияқты азаматтардың жеке құқықтарына жатқызуға болады, өйткені табиғи орта жеке адамның жай – күйінің маңызды факторын, ал жер-тұрғын үйдің орналасқан жерін құрайды. Саяси құқықтар мен бостандықтар экологиялық жағынан байланысты және оларды қамтамасыз ету, қорғау, кепілдендіру құралы болып табылады.

Азаматтардың қолайлы ортаға құқығын мойындай отырып, оны жүзеге асыруға кедергі келтіретін жағымсыз құбылыстарды көру пайдалы. Олар объективті және субъективті болып бөлінуі мүмкін. Біріншісі-ғылыми-техникалық прогрестің өндіріс қарқындылығы, ауыл шаруашылығының химиялануы, қалалардың, көліктің, байланыстың өсуі, әлемдік мұхит пен озон қабатына әсер етуі; екіншісі-табиғатты қорғауды басқарудың кемшіліктері, көптеген азаматтардың экологиялық, құқықтық, саяси санасының дамымауы, олардың экологиялық ақпараттануының жеткіліксіздігі. Азаматтардың қолайлы ортаға құқығы азаматтардың да, сондай-ақ мемлекеттің де осы құқықты іске асыруды сақтауы мен ынталандыруын қамтамасыз ететін кепілдіктерді әзірлеумен сүйемелденеді. Қолайлы ортаны барынша салмақты, тиімді, ірі ауқымды кепілдіктермен қамтамасыз ету саласында азаматтардың табиғат пайдалану мүмкіндіктері, экологиялық іс-шараларға қатысу және экологиялық мәселелерді талқылауға қатысу, мемлекеттік органдарға жүгіну ұсынылады.

Айқын қажеттілікке байланысты көптеген елдерде қоршаған ортаны қорғауды күшейтуге және экологиялық жағдайды жақсартуға бағытталған іс-шаралардың тұтас сериясы жүргізіледі, дұрыс табиғат пайдаланудың құқықтық негіздері жасалады. Табиғатты құқықтық қорғау-бұл құқықта бекітілген және адам өмірі үшін қолайлы табиғи жағдайларды сақтау және жақсарту, қоғамның қоршаған табиғи ортаға зиянды әсерінің алдын алу мақсатында жүзеге асырылатын мемлекеттік іс-шаралар жиынтығы.

Келесі құжаттар, актілер маңызды табиғат қорғау мәні бар:

1 «Қазақстан Республикасында қоршаған орта мониторингінің ұлттық жүйесін құру туралы»Беларусь Республикасы Министрлер Кеңесінің 1993 жылғы 20 сәуірдегі № 247 қаулысы.

Мониторинг қоршаған ортаның жай-күйін бақылау, бағалау және болжау үшін құрылған. Мониторинг жүйесін жүргізу тапсырылды:

1) медициналық мониторинг-Денсаулық сақтау министрлігіне;

2) Қоршаған орта мониторингі – Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігіне, гидрометеоқызметке, Денсаулық сақтау министрлігіне, ҰҒА Б, басқа да министрліктер мен ведомстволарға;

3) биологиялық мониторинг – НАН Б, Білім министрлігі, Орман шаруашылығы министрлігі, т. б.;

4) импактілік мониторинг (төтенше жағдайлар мониторингі) – Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігіне жүктеледі.

Минск қаласында мониторингпен айналысатын «Экология» Белницы құрылды.

2 «табиғи ресурстардың мемлекеттік кадастры туралы» Қазақстан Республикасы Министрлер Кеңесінің 1993 жылғы 20 сәуірдегі № 248 қаулысы. Кадастр-бұл объектілердің, құбылыстардың сапалық және сандық тізімдемесін қамтитын, бірқатар жағдайларда олардың әлеуметтік-экономикалық бағалауымен жүйеленген деректер жиынтығы. Аталған қаулы Табиғи ресурстар туралы толық және объективті ақпарат алу, қолданыстағы кадастрларды біріздендіру және жаңа кадастрларды енгізу мақсатында шығарылды. Республикада 10 кадастр бар: мемлекеттік Климаттық кадастр, мемлекеттік жер кадастры, мемлекеттік су кадастры, мемлекеттік орман кадастры, атмосфералық ауаның мемлекеттік кадастры, жер қойнауының мемлекеттік кадастры, жануарлар дүниесінің мемлекеттік кадастры, өсімдіктер дүниесінің мемлекеттік кадастры, шымтезек қорының мемлекеттік кадастры, қалдықтардың мемлекеттік кадастры. Табиғи ресурстардың мемлекеттік кадастры табиғат пайдаланушыларды Табиғи ресурстар туралы мәліметтермен қамтамасыз етуге арналған.

Ортаның жай-күйіне жаһандық бақылауды жүзеге асыру, табиғатты дұрыс пайдаланудың экономикалық тұтқаларын енгізу (талап-арыздар, айыппұлдар, салықтар жүйесі арқылы), табиғат қорғау заңнамасын бұзғаны үшін заңды жауапкершілік, әртүрлі бейіндегі мамандарды кең экологиялық білім беру, халықтың жалпы экологиялық мәдениетін арттыру қоршаған ортаның жай-күйін жақсартуға ықпал етуі мүмкін және ықпал етуі тиіс.