Технократизмнің әлеуметтанулық тұжырымдары
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы өнеркәсіптік даму америкалық қоғамда жаңа өзекті әлеуметтік мәселелердің пайда болуына түрткі болды. Америкалық әлеуметтану өзгерістерді саралаудың тың әдістері мен әлеуметтанымдық талдауда теория мен эмпирияны ұштастыру қажеттілігін түсіне отырып, әлеуметтанулық білімнің ішкі бөлінісін тереңдетті. Әлемдік әлеуметтануда жаңа теориялық және эмпириялық бағыттар пайда болды. Сондай бағыттардың бірі болып табылатын технократиялық көзқарастардың бастауында америкалық ғалым Торстейн Веблен (1857-1928) тұрды.
Т.Веблен 1919 жылы жариялаған өзінің мақаласындағы ойларын 1921 жылы «Инженерлер және баға жүйесі» деген еңбегінде толықтырып, қайта жариялады. Өндірісті және қоғамды басқару мәселелерін зерттеуге деген мұқтаждық Т.Веблен дәуіріндегі өндірістік даму, халықтың әл-ауқатының өсе түсуімен байланысты.
Қоғамдық дамудағы өндірістің рөлі туралы, қазіргі заманғы өркениеттің табыстарын өндіріспен ғана байланыстыратын көзқарастың, жаңа еді десек қателесеміз, себебі Герберт Спенсер өзінің әлеуметтік-эволюциялық ілімінде «индустриялық» немесе «өнеркәсіптік қоғам» деген ұғымды қолданған болатын.
Ғылымда технократизмнің пайда болуы — әлеуметтанушылардың реформизм бағытын қолдауын көрсетті. Т.Веблен өз ілімінде индустриялық өндірісті әлеуметтік институт ретінде қарастырды. Бұл Торстейн Веблен көзқарасын Маркс іліміндегі экономикалық детерменизммен жақындата түседі. Т.Веблен «еңбектің өнімділігін арттырудағы өнеркэсіптік жүйе мүмкіндігін зор» деп бағалады, себебі «ол — механикаландырылған жүйе, яғни өндіріс жүйесінің тиісті күрал-жабдықтарының болуы» деген сөз.
«Өнеркәсіптік даму тарихын зерделеу — қоғамдық игіліктерді жасауда техниканың жетілуінің маңызы зор екенін көрсетті», — дей отырып, Т.Веблен қоғам көлемінің үнемі ұлғаюы мен оның қарыштап дамуы — техниканы жетілдіру нәтижесінде жүзеге асып отырған жаңалықтарға байланысты екеніне назар аударады.
Техника — қазіргі заманғы қоғамдардың бэрінің материалдық негізі болып табылады. Зерттеуші бұл мәселені терең талдауды қажет етпейтін «түсінікті нәрсе» немесе «аксиома» деп қабылдайды. Т. Веблен «техниканы дамыту өнеркәсіптік қоғамға өте маңызды, шексіз дамуға мүмкіндік беретін өзгерістер алып келеді» деген оптимистік көзқараста болды. «Техниканы дамыту — оның, яғни техниканың өзіндік дамуы мен қоғамдық дамудағы революциялық рөлімен тығыз байланыста» деген пікір кейінірек «технологиялық детерменизм» деп аталып кеткен ілімге негіз болды.
Ғылыми-техникалық прогрестің жасампаз рөлі туралы ойды тек ақиқат ретінде қабылдау — ХХ ғасырдың екінші жартысында пайда болған америкалық әлеуметтанулық бағыттарға тән. Сонымен қатар «техниканың өзіндік дамуы идеясы» техницизм бағытында қайта жаңғырды. Кейінгі жылдары сыни әлеуметтану антитехницистік көзқарастарында тұжырымды аяусыз сынға іліктірді, оны «қиял» деп айыптады. «Ғылыми-техникалық прогреске деген сенім ғылыми қағида болуы мүмкін емес» деген ойды Дж.К.Гэлбрейт те қолдаған еді, бірақ оны «жоққа шығаруға болмайды, себебі қазіргі заманғы адамның санасына ана сүтімен сіңіп отыр» деген пікір айтқан болатын.
Сонымен Т.Веблен теориясының өзегі — техниканы жиынтық білім ретінде түсіну. Өндірістің дамуына ықпал ететін негізгі факторлар қатарына (жер, еңбек және капитал) Т. Веблен төртінші факторды — технологиялық білімді қосады. Технологиялық білімнің негізгі ерекшелігі — тұлғалық емес сипаты. Мысалы, басқа факторлар белгілі бір тұлғаға тиесілі болса (жер иеленуші, жұмыскер, капитал иесі), технологиялық білім — жалпыға ортақ.
Техниканың дамуы — рационалдықтың бастауы және прогресшіл рационализация негізінде қоғамның эволюциялық дамуына серпін берді. Әлеуметтік құрылыстың технократиялық түсінігі алғаш рет «қоғамға қандай рационалды тип керек» және «қандай білім пайдалы» деген сұраққа жауап беруге тырысты. Ол — әрине, техникалық, қалыпты рационалдық, технологиялық білім. Технологиялық білім алға қойған мақсаттарға жетуде құралдарды талдау және іс-әрекеттерді ретімен жүзеге асыруға үйретеді. Осыдан технократиялық ілімнің негізгі идеясы, яғни өндірістегі техникалық мамандардың индустриялық қоғамдағы ерекше көшбасшылық рөлі тұжырымы туындайды.
Анри Клод Сен Симон кәсіпкерлерді «өндірістің капиталы» деп атаған еді. ХХ ғасырдың басында сол кәсіпкерлер өз қолдарына өндірісті шоғырландырып, «қаржы капиталына» айналды. Енді олар қоғаммен байланысты нашарлатып алды, себебі пайдаға құнығып кетті, өндірісті тым ұлғайтып алып, үлкен көлемді өндірісті игере алмай отыр. Осы жағдайдан шығуға кәсіпкердің біліктілігі жетпейді деп есептеген Т.Веблен «өндіріс саясатын жүргізуге техникалық мамандар тарту керек» деген пікірді дәлелдеді.
Т.Вебленнің ілімі басқару іліміне жақын болды. Оның ілімі бойынша ел көлемінде өндірісті басқарудың ғылыми бағдарламасын жасаған кезде негізгі рөлді өзін-өзі басқаратын Бас Штатқа берілуі керек. Бұл жүйе технологияны тиянақты талдайтын техниктердің жергілікті кеңестері құрайтын иерархия еді. Технологиялық процестің әрбір кезеңі мұқият ғылыми талдаудан өтуі қажет болды. «Өнімді қалай шығару керек?» деген мәселеден бастап, оны сату, тасымалдау сияқты циклдерді толық қамтыды.
Т.Веблен технократияны орнату үшін екі бағытта жұмыс жүргізу керек дейді: біріншісі — тұрғындар арасында насихат жүргізу , екіншісі — басқарудан бизнесменді, яғни меншік иесін арнайы басқару маманымен алмастыру. Екінші бағыттың қиындау жүзеге асатынын Т.Веблен жақсы түсінді.
Т.Веблен идеяларының кейбірі қиял десе де болады, дегенмен ол ғылыми әкімшілік жүйесін енгізуді ұсынды. Вебленнің бір орталықтан басқару идеясы, саналуандықты қолдануды жоққа шығаруы — тоталитаризм принциптерін еске түсіреді.
Т.Веблен көзқарастарын 1967 жылы «Жаңа индустриялық қоғам», 1973 жылы «Экономикалық ілімдер және қоғамның мақсаттары» еңбектерінде Дж.К.Гэлбрейт постиндустриялық қоғамдағы «техноқұрылым» ілімінде қайта жаңғыртты. Т.Веблен сияқты Дж.К.Гэлбрейт өнеркәсіптік өндірісті негізгі әлеуметтік институт деп таныды және жалпыға ортақ игілікті қоғамды орнататын қоғамдық мақсаттың өзегі деп есептеді.
Дж.Гэлбрейт «техниканың дамуы — қоғамның барлық мүшелері үшін мүмкіндіктерді жүзеге асыра алатын қоғамды орнату кепілі» деген көзқарасты дамытты. Сонымен бірге техника дамуының кереғар тұстарына да көңіл бөлген Дж.К.Гэлбрейт технологиялық детерменизм идеяларын қолдайды. Осы идеяның мифтік мазмұнын байқаса да, ол ҒТП мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Дж.Гэлбрейт «Ұйымдасқан білім» деген ұғымды енгізді. Қазіргі заманғы экономиканың масштабы бір адамның басқаруына мүмкіндік бермейді, сондықтан «қоғамды «техноқұрылым» басқаруы керек», — дейді.
Техноқұрылым — білім мен тәжірибені қолдарына жинақтаған әртүрлі техникалық білімдерді игерген адамдар тобы. Қазіргі заманғы технология мен жоспарлау тап осы топқа зәру. Бұл топ қазіргі заманғы кәсіпорындардың жетекшілерінен бастап, жұмыс күшінің негізгі топтарын қамтыды.
Техноқұрылымның «топтық ерекшелігі — мамандардың тұтастығы мен бірлігін қамтамасыз ете отырып, белгілі бір корпорацияның бөлігі екенін сезінеді де қоғам игілігі үшін қызмет етеді» деп есептеді.
Дж.К.Гэлбрейт пен Торстейн Веблен идеялары өте ұқсас болғанына қарамастан, өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы, Дж.Гэлбрейт деректерді пайдалана отырып, өз пікіріне сенімді. Сонымен қатар Дж.Гэлбрейт технократия тәртібіне сын көзбен қарайды. Әсіресе, соңғы жылдары жазған еңбектерінде «өндірістің мақсаты — тұтынушыға қажетті өнім өндіру емес, керісінше оған белгілі бір заттарды (жаңа тауарларды) күштеп таңу болып табылады» деп жазды. Осылайша ғалым «өндіріс үшін өндіріс» пайда болды деген тұжырымға келді. Дж.Гэлбрейт мемлекет те «техноқұрылымның көшбасшысына» айналды деп айып тақты. «Өндіріс мүдделері қоғам мүдделерін ескеруі тиіс» деген ойы -Гэлбрейттің өзінің кейбір идеяларын қайта қарағанын көрсетеді.