Жануарлардың эмбрионнан кейінгі дамуы

Постэмбрионалды даму және оның кезеңдері. Ағзаның жарыққа шыққаннан кейін оның эмбриональды немесе ұрпақтан кейінгі дамуы басталады, ол организмдердің әртүрлі түрлерінде бірнеше күннен жүз жылға дейін жалғасады. Ол үш негізгі кезеңді қамтиды — ювенильді, жетілу кезеңі және өліммен аяқталатын Кәрілік кезеңі.

Ювенильді кезең (лат. ювентус-жас) жыныстық жетілгенге дейін жалғасады. Бұл кезең үшін тікелей немесе тікелей емес даму тән.

Тікелей даму кезінде жұмыртқадан немесе анасының денесінен ересек адамға ұқсас, бірақ едәуір аз мөлшерде (сүтқоректілерде, құстарда, бауырымен жорғалаушылар, кейбір омыртқасыз жануарларда) адам шығады. Бұл жағдайда ювенильді кезең негізінен жас дарақтардың өсуі мен жыныстық жетілуіне әкеледі.

Тікелей емес даму кезінде құрылысы мен өмір салты бойынша пайда болған ағза ересектерден ерекшеленеді және личинка деп аталады. Тікелей емес дамудың екі түрі бар — толық және толық емес түрленумен (метаморфозбен).

Толық метаморфоз жәндіктер үшін тән, олардың личинкалары ересектерден сыртқы және ішкі құрылымымен, тамақтану сипатымен, ал кейбір жағдайларда тіршілік ету ортасымен (мысалы, көбелектер, қоңыздар, қос қанатты, ұлпа қанаттар) ерекшеленеді. Личинки күшті тамақтанады,өседі, содан кейін қозғалмайтын қуыршаққа айналады. Қуыршақтар қуыршақтар кезеңінде личинкалық мүшелер ыдырауға ұшырайды, содан кейін жасушалық материал және жинақталған қоректік заттар ересек жәндіктің ағзаларын қалыптастыру үшін пайдаланылады (сурет. 84).

Толық емес метаморфозбен дамығанда личинканың ересек адамға айналуы біртіндеп жүреді, қуыршақтың сатысы жоқ. Мұндай даму түрі кейбір құрттар, ұлулар және буынаяқтылар (мысалы, кенелер, стрекоз, тік қанаттылар), сондай-ақ балықтар мен қосмекенділер үшін тән.

Бақада, мысалы, уылдырықтан құрттар (бастық) дамиды, ол ересек жануарлардан құрылыс, өмір салты және тіршілік ортасы бойынша ерекшеленеді (сурет. 85). Балықтар сияқты головастикте жабындар, бүйір сызығы, құйрық, екі камералы жүрек, бір қан айналымы шеңбері бар. Личинка тамақтанады, өседі және уақыт өте келе бақаға айналады.

Қосмекенділердің және басқа да көптеген жануарлардың дамуында дернәсілдік сатының болуы оларға әртүрлі ортада өмір сүруге және әртүрлі тамақ көздерін пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, бас сүйек суда өмір сүреді және өсімдік тағамымен қоректенеді, ал Бақа негізінен жер бетіндегі өмір сүреді және жануар тағамымен қоректенеді.

Мұндай құбылыс көптеген жәндіктерде де байқалады.

Тіршілік ету ортасының ауысуы және соның салдарынан, балшық сатысынан ересек ағзаға көшкен кезде жануардың өмір сүру салтының ауысуы жеке бәсекелестікті төмендетеді. Сонымен қатар, кейбір аз қозғалатын немесе бекітілген жануарларда (коралл полиптері, устрицалар, мидиялар және т.б.) еркін балқитын личинка түрдің таралуына, оның таралу аймағының кеңеюіне ықпал етеді. Бұл тамақ үшін бәсекелестіктің күшеюіне және түрдің өмір сүруіне қауіп төндіретін басқа да ресурстарға әкеп соқтыратын шамадан тыс қоныстануды болдырмауға мүмкіндік береді.

Ювенильдік кезеңнен кейін организм жетілу кезеңіне түседі, ол омыртқалы жануарларда әдетте өмірдің көп бөлігін алады. Бұл кезеңде көптеген жануарлардың өсуі және жаңа органдардың құрылуы тоқтатылады. Жетілу кезеңі тұрақты гормоналды фонмен, заттардың тұрақты алмасуымен сипатталады, ағзада тозатын немесе зақымдалған құрылымдардың өздігінен жаңару процестері болады. Бұл кезеңде Организмдердің көбеюі және олардың ұрпақтарының пайда болуы орын алады.

Қарттық кезеңі-ағзаның өлімімен аяқталатын постэмбрионалды дамудың (және жалпы онтогенездің) соңғы кезеңі. Қартаю бүкіл тірі адамға тән. Әртүрлі уақытта әртүрлі түрлерде ағзаның бейімделу мүмкіндіктерін төмендететін және өлім ықтималдығын арттыратын заңды жас өзгерістері басталады.

Қартаю процесі әр түрлі құрылымдарға әсер етеді. Жасушалардың митотикалық белсенділігі азаяды, мембраналық көлік бұзылады, демек, жасушалық органоидтар өзгереді және жұмыс істейді. Ағзалар жүйесінің функциялары әлсірейді — жүйке, эндокриндік, қан тамырлары және т. б.

Қартаю тетіктері туралы көптеген гипотезалар бар. Олардың біріне сәйкес, қартаю-бағдарламаланған процесс, нәтижесінде гендердің белсенділігі жасына қарай төмендейді. Басқа гипотеза бойынша, қартаю онтогенез барысында жасушалардың генетикалық аппараты зақымдануының салдары болып табылады. Қазіргі уақытта қартаюдың бірыңғай теориясы жоқ екенін атап өткен жөн.

Өмірлік цикл туралы түсінік. Өмірлік цикл немесе даму циклы — ол кемелдікке жеткен және келесі ұрпаққа бастау бере алатын ағза дамуының барлық кезеңдерінің жиынтығы. Қарапайым және күрделі өмірлік циклдер бар.

Қарапайым өмір циклі постэмбрионнан кейінгі дамуы бар жануарларға тән. Дамудың күрделі циклі метаморфозбен немесе ұрпақтардың кезектесуімен жүзеге асырылады. Метаморфозбен даму кезінде өмірлік цикл бір дарақтың дамуы кезінде байқалады (мысалы, көбелекте: жұмыртқа — > личинка — > куколка — > ересек адам, күріш. 84). Ұрпақтардың ауысуымен немесе көбею тәсілдерінің ауысуымен даму кезінде өмірлік цикл бастапқы пішін пайда болғанға дейін әртүрлі ұрпақтардың бірнеше дарақтарында байқалады. Мысалы, жыныссыз және жыныстық жолмен көбейтілетін ұрпақтардың өмірлік циклінде қатаң кезектесу барлық өсімдіктерде (жыныссыз ұрпақ — спорофит, жыныстық қатынас — гаметофит), кейбір протистер мен ішек-сүйек. Жалпақ құрттар (сосальщиктер), кейбір буынаяқтылар (тли, дафнии) өкілдері өмірлік циклде ұрықтандырумен көбейтілетін және партеногенетикалық түрде ұрпақтардың кезектесіп отырады.

1. Жануарларда эмбрионнан кейінгі даму кезеңдері қандай?

2. Тікелей емес жануарлардың тікелей дамуы немен ерекшеленеді? Тікелей және тікелей емес дамудың артықшылықтары мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Толық және толық емес айналдыру қалай жүзеге асырылады? Мысалдар келтіріңіз.

4. Жәндіктер, қосмекенділер және басқа да жануарлар топтарының дамуында личинкалық кезеңнің биологиялық маңызы қандай?

5. Жануарлар мен адамның қартаюында қандай процестер өтеді?

6. Өмірлік цикл дегеніміз не? Қарапайым және күрделі өмірлік циклдердің мысалдарын келтіріңіз.

7. Қартаю себептері мен механизмдерін түсіндіретін ондаған гипотезалар бар. Олардың біріне сәйкес қартаю генетикалық бағдарламаланған. Басқа гипотезаның жақтастары қартаюды жасушалардың генетикалық материалының зақымдануын жинақтаумен байланыстырады. Қандай гипотезалар ұсынуға болады? Оларды дәлелдеңіз.