Вильфредо Паретоның әлеуметтанулық теориясы

Вильфредо Парето (1848-1923) — батыстық теориялық әлеуметтанудың көрнекті өкілдерінің бірі, италиялық социолог. Вильфредо Парето 1848 жылы 15 шілдеде Парижде дүниеге келді. 1858 жылдан бастап Италияда тұрды. Ғалымның өмірін зерттеушілер оның жан-жақты, терең білім алуына, әсіресе, математикадан жақсы білім алуына ата-анасы барлық жағдайды жасағанын баса айтып көрсетеді.

1869 жылы В. Парето Туриндегі политехникалық мектепті аяқтап, «Қатты денелердегі теңдіктің іргелі принциптері» деген тақырыпта диссертация қорғады. Осы ғылыми жұмысы В.Паретоға кейінгі жылдары экономика мен әлеуметтанудағы теңдік мәселелерін зерттеген кезінде көп көмектесті және оның көзқарастарына біршама ықпал етті.

ХIХ ғасырдың 90-жылдары Вильфредо Парето экономикалық теория мен математикалық экономикадан зерттеулер жүргізіп,нэтижесін жариялады. Ол 1893 жылдан бастап өмірінің соңына дейін Швейцариядағы Лозанна университетінің профессоры болды. В.Паретоның эконометрия ғылымының дамуына зор үлес қосқанын ерекше атап өткен орынды болар.

Экономика ғылымының теориялық мәселелерімен таныс болған В.Парето әлеуметтанудағы «экономикалық адам» ілімін сынады. В.Парето көзқарастарының қалыптасуына позитивизм және А.Бергсон мен Ф.Ницшенің иррационалистік, волюнтаристік ілімдері әсер етті.

В. Паретоның сыни көзқарастары оның әлеуметтану ғылымымен жете танысып, тікелей айналысуға шешім қабылдауына мәжбүрледі. 1897 жылдан бастап ол университетте ғалым элеуметтану курсын оқи бастады.

1907-1912 жылдар аралығында Вильфредо Парето «Жалпы әлеуметтанудан трактат» жазды. Бұл 2000 беттік мәтіннен, 13 тараудан, 2612 параграфтан және қосымшалардан тұратын өте үлкен көлемдегі еңбек. Осы еңбегінде Вильфредо Парето ұсынған негізгі зерттеу әдісі — логикалық-эксперименттік деп аталды. Ол «әлеуметтану дәл ғылымдар сияқты болуы тиіс, сондықтан жалпылама тұжырым жасау үшін логикалық ережелерді сақтау керек. Қандай да болмасын идеялық элементтер фактілерді бұрмалайды» деп түсінді.

В.Парето әлеуметтануға экономикалық тепе-теңдік қағидасын еңгізбекші болды. Ол әлеуметтанулық білім құрылымын жаңа принциптерге негіздемек ниеттін жасырмады. Әлеуметтануды В. Парето орташа қоғамдық пәндер — құқық, саяси экономия, саяси тарих, діндер тарихы т.б. синтездеу деп түсінді.

Вильфредо Парето өзіне дейінгі әлеуметтануды «догмалық» деп айыптады. Ол тіпті О.Конт пен Г.Спенсер ұсынған қағидалар позитивті деп танылғанына қарамастан, ғылыми негізден алшақ жатыр деп сынады. Осы «позитивті», «гуманитарлық», «догмалық», «метафизикалық» әлеуметтануға В.Парето «эксперименттікті» қарсы қойды. Ал эксперименттік болу үшін ғылым «логикалық-эксперименттік негізде болуы керек» деп санады, яғни тек бақылау, тәжірибе негізінде алынған мәлімет ғана ғылымға керек. Егер де метафизика абсолютті принциптерден нақты фактілерге қарай жүрсе, эксперименттік ғылым нақты фактілерден абсолютті принциптерге қарай емес, тек жалпы принциптерге қарай жүріп отырады. Осылайша, сол принциптердің «басқа жалпылама принциптерге тәуелділігін табу керек» және осы әдіспен әрі қарай шексіз кете береді.

Жалпы принциптер қарапайым болжамдар ретінде ғана қарастырылады. «Теория және оның принциптері, олардың дедукциясы тек фактілерді жан-жақты түсіндіру үшін ғана қажет және одан басқа ақиқат өлшемі болуы мүмкін емес», — дейді Парето.

«Эксперименттік» деген терминнің итальян тіліндегі түсініктемесі басқа тілдердегіден өзгеше, ол «зерттелетін объектілерді басқару» деген мағынада немесе «үнемі бақылауда болатын объекті туралы деректерді талдау» деген мағынада қолданылады. В. Парето бойынша, бұл әдіс «құбылыстар» туралы және олардың арасындағы «қажетті» байланыстар туралы тек ықтимал білім ғана береді және ықтимал білімде орналасқан заңдар да қатал шектелген, белгілі бір кеңістіктік-уақыттық шекарадағы бірдей байланыстарды білдіреді.

Парето бойынша, теорияның пайдасын оны қолданудың нәтижесімен ғана анықтау керек. Егер қоғам үшін ілім пайдалы болса — пайдалы, зиян болса — зиян. Себептілік, заңдылық, әлеуметтік факт және басқа қосалқы әдіснамалық мәселелерді В.Парето махизм идеялары деңгейінен қарастырды.

В.Паретоның позитивтік идеяларының мәні — қоғамдық ілімді идеологиялық мазмұннан ажырату еді. Осылайша, ол жаратылыстанудан алынған базбір абстрактілі эталон арқылы теорияны қалыпты-логикалық және фактографиялық компоненттерге бөліп бастады. Нэтижесінде қоғамдық ілім құндылықтардан айырылды. Әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруде детерменизмнен бас тарту — В. Паретоның әлеуметтанылық ілімін тұйыққа тіреді. Ол өзі өмір сүрген ортаны түсіне де, түсіндіре де алмады.

В. Парето қоғамдық ілімінде социумды жүйе ретінде қарастыра отырып, «оны үнемі бұзылатын және қайта қалпына келетін тепе-теңдік жағдайында» деп түсіндіреді. Осылайша, ғалымның экономикалық тепе-теңдікті әлеуметтануға енгізбек болған ниеті механикалық сипатта қалып қойды.

Әлеуметтік іс-әрекеттерді В. Парето «қисынды» және «қисынсыз» деп бөлді. Қисынды әрекеттерді ақыл-ой басқарады, ережелер реттейді. Құралдар мен мақсат объективті логикаға негізделген, себебі нақты тәжірибеде бар байланыстарға арқа сүйейді, сондықтан мақсатқа жетеді. Құралдар мен мақсат бір-біріне пара-пар. Ал «қисынсыз» ұрекеттер адам іс-әрекетінің негізгі бөлігін құрайды және ерекше «сезім логикасын» басшылыққа алады. Қисынсыз әрекеттің қисынды әрекеттен айырмашылығы — сапалы пайымдау мен ойшылдардың пайымдауы нәтижесі емес, иррационалды психикалық процестің нәтижесі. Әдістер мен мақсат бір-біріне сәйкес емес.

Адам белсенділігі мәселесін талдай отырып, В.Парето тарихты индивидтердің әлеуметтік іс-әрекеттерінің нәтижесі деп дұрыс айтады, бірақ ішкі мотивтердің сезімдік сипатына ие табиғи шығу тегіне ғана тән дей отырып, үлкен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерін түсіндіре алмады.

Индивидтің ерекше тұлғалық қасиеті санасында емес, сол сананы қисынды сияқты болып көрсететін ілімдер мен дәйектер көмегімен өзінің «қисынсыз» іс-әрекеттерін бүркемелеу үшін пайдалана білу мүмкіндігі деп есептеген В. Парето индивидтің табиғаты қисынсыз, иррационалды деп түйіндейді.

Адамның мінез-құлқының өте тереңде жатырған факторлары болғандықтан сезімдерді тану қиын. Міне сондықтан логикалық-эксперименттік әдіс оларды тек сыртқы көріністері арқылы ғана таниды. Осы процесті түсіндіру үшін В.Парето «тұнба» (оларды резидуи деп атады) және «туынды» немесе «деривация» деген ұғымдарды пайдаланды. Сонымен адамдар өздерінің қисынды емес әрекеттерін қисынды ретінде көрсету үшін пайдаланатын теориялар тұрақты және өзгермелі элементтерден тұрады деп есептеді.

Деривацияларды В.Парето төрт топқа бөлді. Біріншісі — абсолютті шындық деп саналатын аксиомалар мен догмалар. Екіншісі — беделге сүйенетін тұжырымдар. Үшіншісі — көпшілік қабылдаған принциптер мен сезімдерге негізделген тұжырымдар. Төртінші — топты тек сөз жүзіндегі дәлелдер құрайды. Олардың ешқандай нақты объективті баламасы жоқ.

Вильфредо Парето қоғамды «жүйе» деп түсінді, бірақ оны қозғалысқа итермелейтін күшті көрсетіп бере алмады.Қоғамдық дамуға қатысты қойылған сұрақтарға жауапты Парето биология мен психологиядан іздейді. Әсіресе, қоғамдық өндірістің дамуының қайнар көздерін табиғи қасиеттерден іздеуі -В. Паретоның ілімін сәтсіздікке ұшыратты.

В. Паретоның ойынша, сезімнің барлық түрлері емес, нәтижесі белгілі бір әрекет болып табылатын түрлері ғана — социология үшін мәнді. Олар — әлеуметтік жүйеде әлеуметтік тепе-теңдікті қамтамасыз ететін, өзгермейтін, тұрақты элементтер.

В. Паретоның іліміндегі иррационализмді ғалым өмір сүрген кезеңдегі тұлғаның рационалды типінің дағдарысы әсерімен түсіндіруге болады. Ғасырлар тоғысындағы дағдарыс нәтижесінде қоғамда пессимизмнің етек алуы, адам парасатына деген күмән иррационалдықты дамытқан еді. Осыдан «адам санасының қисынсыздығы» идеясы дамыды.

В. Паретоның «адам психикасы сезімдік саласының рөлі ілімінен» оның қоғамдағы әлеуметтік құбылыстарға көзқарасын байқауға болады. Мысалы, В. Паретоның идеологияға қатысты ойларын қарастырсақ. Ол бұқаралық сананы басқару механизмін көрсетіп берді, бірақ идеологияны қоғамдық тәжірибеден бөліп алуының кесірінен әртүрлі ағымдарға баға бере алмады. «Барлық ілімдер бірдей, олар эмоциялар факторының үстем болуынан туындады» деп есептеді. Идеологиялардың бір-бірінен айырмашылығын көрсете алмады.

В. Паретоның пайымдаулары «эмоциядан бастау алатын ұлы индивидтер бар» деген пікірге саяды. Олар — данышпандар, ғұламалар. Осыған байланысты батыста көбірек қолдау тапқан В. Паретоның «элитаның айналымы» ілімі болды. Ғалым элитаның екі түрін айырып көрсетеді. Олар: билік басындағылар және билікте еместер.

Қоғамның әлеуметтік құрылымын көрсету үшін В.Парето сызған пирамиданың өзінде қоғам екі ғана таптан тұрады. Олар «жоғары қабат» -элита, «төменгі қабат» — халықтың басқа бөлігі. Осы көрініс барлық қоғамдарға және саяси басқару формаларына тән. В.Паретоның «элита» туралы түсінігінде екі қарама-қарсы пікір бар. Бір жағынан, зерттеуші элитаны аса қабілетті, білікті адамдар ретінде қабылдаса, екінші жағынан, «элита — табиғи сұрыптаудың нәтижесі» дегенді айтады. Сонымен қатар Парето «Трактаттарында» кейбір адамдар тек «элита атын бүркемеленіп жүруі де мүмкін» дейді.

Вильфредо Паретоның «элита — жақсылардың ішіндегі жақсылар» деген анықтамасы түсініксіз, дегенмен Паретода «элита ерекше қасиетке, қабілетке ие адамдар тобы» деген ой басым екені байқалады. Мысалы, В.Парето билеуші элитаға тән қасиеттерді былайша саралайды: өзін-өзі ұстай білу, басқа адамдардың әлсіз тұстарын байқау және оларды өз пайдасына қолдана білуі; адамнығ эмоциясын ескере отырып, сендіре алу қасиеті; керек кезінде күшті пайдалануы. Соңғы екі әдіс бірін бірі жоққа шығарады, себебі екеуінің бірі ғана қолданылуы керек. Егер элита осы екеуінің бірін қолдану қажеттігі туғанын байқай алмаса, онда тарих сахнасынан түсіп қалады.

Осыған орай, Паретоның «Тарих — аристократиялардың қорымы» деген атақты қағидасы қалыптасты. Сонымен элита және халықтың басқа бөлігі өзара айырбасқа түсіп, орындарын ауыстырады. Мұны зерттеуші «элиталардың айналымы» деп атайды. Айналым арқылы элита үнемі және үзіліссіз өзгеріс үстінде болады. Өзгерістер басқару ісіне тың, жаңа идеялар алып келеді, ал егер айналым болмаса, элита ыдырап, күйзеліске ұшырайды. Бұл жағдай төменгі қабатта билікке ұмтылатын қозғалысты тудыруы мүмкін.

Сондай-ақ, Парето «элитаның циркуляциясындағы» процестердің баяулап қалуы немесе басқа да себептер оның құрамына «сапасы нашар элементтердің» енуіне жағдай жасайды, міне осы жағдай саяси революцияларға түрткі болады. Осы пікірі негізінде Вильфредо Парето тарихи дамуды элиталардың өрлеуі мен құлдырауы ретінде көрсетіп берді. «Олардың кезектесуі, ауысып отыруы -адамзат қоғамының өмір сүру заңы», — деп атады Парето.

Элитаның ауысып отыруы — элиталар типінің ауысуы, яғни «тұнбалардың» бірінші тобы мен екінші тобы арасындағы өзара алмасудың жүзеге асуы немесе «комбинациялар инстинкті» мен «агрегаттардың сақталуына күш салудың» кезектесуі. «Комбинациялар инстинктісі» басым элита бұқараны сендіру, сатып алу, алдау, ақымақ ету әдістерімен басқарады. Бірінші топтағы осы инстинктілердің басым болуы екінші топтың инстинктілерін күшейте түседі. Осы категорияға тән қасиеттер: агрессия, авторитарлық, қайсарлық, беріктік, келісімге келмеу, бәріне күмәнмен қарау. В. Парето бірінші типтегілерді «түлкілер», ал екінші типті «арыстандар» деп атады. Экономика саласында осы екі типке «саудагерлер» мен «рантье» сәйкес келеді. Бұл баламаны В.Парето Макиавеллидің «Тақсыр» еңбегінен алған. Паретоның ойынша, егер қогамда «рантье» басым болса, тоқырау болуы мүмкін, ал «саудагерлер» басым болса, тұрақсыздық болуы мүмкін.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Арон Р. Әлеуметтанушылық ойдың даму сатылары // Әлемдік әлеуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
• История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов. М., 1997.
• Парето В. Әлеуметтану теорияларын қолдану туралы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 36-61 беттер.