Әлеуметтанудағы психологиялық теориялар

Биологиялық-натуралистік ілімдердің дағдарысы — әлеуметтанудағы психологизм тенденциясының дамуына әкеліп соқты. Психологизм әлеуметтік іс-әрекеттерді адамдардың тек психологиялық қасиеттерімен түсіндірді. Кейінірек бұл ағым эксперименттік психологияның жеке пән ретінде қалыптасуына мүмкіндік берді.

Табиғи тұрпайы ұқсастықтарға қанағаттана қоймаған социологтар әлеуметтік ғадеттің (іс-әрекеттің, мінез-құлықтың) психологиялық мотивтерін және психологиялық тетіктеріне ерекше көңіл бөлді. Осылайша, әлеуметтануда психологиялық ағымдар: психологиялық эволюционизм, инстинктивизм; «халықтар психологиясы», топтық психология және интеракционизм пайда болды.

Психологиялық бағыттың өкілдері арасында бірнеше америкалық ғалымдарды атасак, олар: Лестер Уорд (1841-1913), Франклин Гиддинге (1855-1931); Ч.Х.Кули (1864-1929). Л.Уордтың белгілі жұмыстары «Динамикалық әлеуметтану» (1883), «Өркениеттің психологиялық факторлары» (1893), «Әлеуметтану очерктері» (1898), «Таза әлеуметтану» (1901), «Қолданбалы әлеуметтану» (1906).

Л.Уорд түсінігінде әлеуметтік эволюцияның әлуметтанулық принциптерінің негізі — биологиялық емес, психологиялық болу керек. Ол «телезис» деген ұғым енгізді. «Генезис» пен «телезис» эволюцияның екі құрамдас бөлігі. «Генезис» — таза әлеуметтанудың пәні, объектісі болса, «телезис» қолданбалы әлеуметтану пәні, себебі қоғамның саналы түрде дамуы туралы ғылыми пайымдау өте маңызды.

Лестер Уорд әлеуметтік пен табиғилықты біріктірмек болды. Оларды байланыстырушы, әрине — адам. Лестер Уорд іліміндегі әлеуметтік күштер ілімі адамның ұжымдық жағдайындағы психиканың күші деп танылды. Әлеуметтік күштер адамның іс-әрекетін анықтайды. Бастапқы әлеуметтік күшке адамның қажеттіліктері жатады: аштық, шөл, жыныстық қажеттілігі. Осылардың негізінде қосалқы қажеттіліктер интеллектуалдық, адамгершілік, эстетикалық күштер қалыптасады.

Уордша, ең бастысы — интеллект. Бастапқы қажеттіліктерді қанағаттандыратын — еңбек, бірақ адам барлық кезде еңбек арқылы күн көре алмайды. Байлықты жинақтаудың бір бағыты ретінде Уорд адамның мінезіне тән, яғни психологиялық компонент болып табылатын алдау касиетін талдайды. Мысалы, ол адам бұрын жануарларды алдап ауласа, енді бірін-бірі алдап отыр деген пікірді айтады.

Лестер Уордтың шығармашылығында өркениеттің психологиялық факторлары туралы ойлар ерекше орын алады. Бұл жерде бәрі, яғни объект, субъект және әлеуметтік синтезделген. А) Субъективті факторлар: сезім, ерік, эмоциялар; Ә) Объективті факторлар: интуиция, интеллект, шығармашылык рух; Б) Әлеуметтік синтез адамның ақыл-ойды үнемдеуі, табиғи күшті және табиғи ресурсты үнемдеуі, ерік пен интеллектінің әлеуметтік аспектілерін қамтиды.

Л. Уорд адам интеллектісін дамытуда білім мен теңдіктің рөлін жоғары бағалады. Оның мінсіз (идеалды) қоғам — «социократия» туралы утопиялық ілімі де психологиялық мазмұнда болды. Психологиялық бағыттың тағы бір америкалық өкілі Ф. Гиддингс 1894 жылы Америкадағы алғашқы әлеуметтану кафедрасын құрған. Оның негізгі еңбектері: «Әлеуметтану принциптері», «Әлеуметтану элементтері», «Индуктивті әлеуметтану», «Сипаттамалы және тарихи әлеуметтану», «Өркениет және қоғам» (1939).

Ф. Гиддингс, әлеуметтану — қоғамды жалпы космостық заңдар мен себеп-салдар арқылы түсінуге талпынатын ғылым деп түсінді. Әлеуметтану үш міндетті шешуі керек:

1. адамдардың агрегациясы мен бірігуіне жол ашу;
2. субъективті процесс заңын ашу-әлеуметтік таңдау;
3. объективті процесс заңын ашу — табиғи сұрыптау мен таңдауды жүзеге асыру.

Ф.Гиддингс қоғамды табиғи процесс ретінде көрсетеді және ол психологиялық құбылыс деп есептейді. Оның негізгі теориялық идеясы — «өзі тектес сана» (рулық сана). Э.Гиддингс әлеуметтік эволюция процесінде екі күш бар деп есептеді: санасыз және саналы. Біріншісі — табиғи, объективті; екіншісі — субъективті-психологиялық сипатта.

Әлеуметтік құрылымда Э.Гиддингс топтардың үш тобын көрсетті:

1. өмірлік топтар (өмір сүруі, ырғағы, өлімі)
2. тұлғалар табы (дарынына байланысты: ғұлама, дарынды, қарапайым.)
3. негізінде ынтымақтастык сезімі жатырған әлеуметтік топтар.

Осы көзкарасты дәлелдеу мақсатында «әлеуметтік топ», «әлеуметтік емес топ», «квази (жалған) әлеуметтік топ», «антиәлеуметтік топ» деген ұғымдарды пайдаланды.

Әлеуметтік топ — қоғамда белсенді қорғаушы, оны жақсартуға ұмтылушы; екіншісі — индивидуалистер; үшіншісі — кедейлер; төртіншісі — қылмыскерлер.

Әлеуметтанудағы инстинктивизм ағымы да психологиялық бағытқа жатады. Оның негізін қалаған — Уильям Мак Дугалл (1871-1938). Мак Дугаллдың «Әлеуметтік психологияға кіріспесі» (1908) кезінде үлкен сұранысқа ие болды және бірнеше рет басылды. У.Мак Дугаллдың негізгі идеясы — «инстинктивизм» ұғымы. Ол «инстинктіні адамның жүйке жүйесін қалпына келтіретін, табиғи шартты каналдар» деп атады және «инстинктіні бастапқы» деп таныды.

Қарапайым және бөлінбейтін инстинкт эмоциялармен тығыз байланысты. Инстинкт туралы көзқарастар саналуан. Мысалы, Мак Дугалл адамға тән 18 негізгі инстинктіні көрсетіп берсе, Джеймс деген ғалым 38 инстинктіні көрсеткен, ал 3. Фрейд екеуін ғана көрсеткен болатын. Әсіресе ол «тобырлық инстинктіге» ерекше орын берді. Тап осы «тобырлық инстинкт» қоғамды біріктіреді деп есептеді және кез келген қоғамдық құбылыс белгілі бір инстинктіге негізделген деп түсінді.

Психологиялық социологияның тағы бір бағыты — «халықтар психологиясы». Бұл ағымның өкілдері: М. Лацарус, X. Штейнталь, В.Вундт. «Халықтар психологиясы» бағытының негізгі идеясы — тарихи процестің қозғаушы күші — халық. Ал енді халықтың қозғаушы күші — «халық рухы». Ал өз кезегінде «халык рухын» кұрайтын компоненттер — мәдениет, тіл, мифтер, дәстүр, салт-сана. «Халық рухы» адамның жеке санасын және адамдардың психикасын айқындайды.

Белгілі ғалым В. Вундттың (1832 — 1920) 10 томдық жұмысы бар. Ол «халық психологиясы — жеке саналардың күрделі синтезі» деген пікіріне ғылыми дәлелдер келтіре отырып, «халық психологиясы — бастапқы, ал жеке сана — қосалқы» деген де тұжырым жасады.

Вундттың көзқарастары этноәдіснаманың дамуына ықпал етті, себебі бұл бағыт — мәдениет пен жеке сананың өзара әрекетін зерттеуге ниет білдірген еді. Сонымен қатар ғалым «халық жаны — айрықша жеке болмыс» түсінігін енгізді. «Халық рухы», «ұлттық мінез-құлық» деген ұғымдарды пайдаланған романтиктердің ықпалымен Вундт та «тілді, аңыздар мен адамгершілік ұстанымдарды — болмыстың көрінісі» деп түсінді.

Әлеуметтанудағы «топтық психология» бағытын зерттеп, оның негізін қалаған — француз публицисі Гюстав Лебон (1841-1931) — «Тобыр психологиясы» (1895), «Халықтар эволюциясының психологиялық заңдары» (1894) атты еңбектердің авторы, психологиялық мектептің белгілі өкілдерінің бірі.

Г.Лебонның пікірінше, еуропалық қоғам «жана сатыға», яғни «тобыр дәуіріне» өтті де «парасатты сыни негізі бар тұлғаны», басқаша айтқанда -иррационалды бұқаралық сананы басып тастады. Г.Лебон тобырды «әртекті» және «біртекті» деп бөледі. «Әртектіге» ол көшедегі уақытша топтарды құрайтындарды немесе белгілі бір әлеуметтік мақсатпен ресми түрде бас қосқандарды (парламент мәжілісі, партия съезі т.т.), «біртектіге» тап, каста, діни сектаны жатқызады.

«Тобыр» немесе «бұқара» — ортақ сезімдерге рухтанған және өз көсемдері қайда бастаса, сонда баруға дайын адамдар тобы. Буырқанған бұқаралық сананы ешқандай рационалды күш жеңе алмайды. Г.Лебон тобырда адамның ойлау жүйесі ортақ көңіл-күйге бағынады деп есептеді. Адам тобырда неғұрлым ұзағырақ болса, солғұрлым басшының ықпалында болады. Бұл жағдай оның әлеуметтік болмысты сезінуі дәрежесін және жауапкершілігін төмендетеді.

Лебон пікіріне сәйкес, топ басшыларының, көсемдерінің арасында әртүрлі психологиялық ауытқушылықтары бар адамдар жиі кездеседі, олар өздерініц басқаларға ұқсамайтын ерекше ғадеті арқылы тобырды елітіп, өз айтқанына көндіреді, соңына ертеді. Осы тұжырымын негіздей отырып, Г.Лебон қандай да болмасын революциялық қозғалысты жоққа шығарды.

Аристократиялық көзқарас тұрғысынан Г.Лебон әлеуметтік теңдік пен демократияның барлық түрлеріне қарсы шықты. Оның ойынша, өркениеттің қол жеткізген табысы мен жетістіктері — тек элита қызметінің нәтижесі.

Гюстав Лебонның іліміндегі «тобыр» түсінігі абстрактілі идеалистік мазмұны үшін қатты сынға алынды. Лебонның жұмыстарындағы ұғымдардың тұрпайылығы, кейбір дәлелдеулердің жүйесіздігі, қылмыскерлерді, бұкаралық хал-ахуалдың қарапайым түрлерін жоғары топқа жатқызуы да сынға ілікті.

Француз социологы Габриэль Тард (1841-1904) — әлеуметтік психологияның негізін салушылардың бірі. Г.Тард әлеуметтануды «интерменттік психологияға» теңеді, яғни әлеуметтану жеке саналардың өзара ықпалын зерттеуі тиіс деп есептеді. Габриэль Тардтың көптеген идеялары Э.Дюркгейммен қызу пікірталаста туды. Мысалы, Э. Дюркгейм бастапқы негіз деп қоғамды таныса, Г.Тард «қоғам-индивидтердің өзара қарым-қатынастарының жемісі» деп есептеді.

Қоғамдық процестерді Габриэль Тард еліктеу психологиялық механизмінің әрекетімен түсіндірді. Еліктеу сенімді немесе ниетті білдіру немесе білдірмеуге талпыныс, өз табиғаты жағынан гипноздың ықпалы бар және карапайым әлеуметтік қарым-қатынас болып табылады. Тард бойынша, кез келген жаңалык — жеке шығармашылықтың нәтижесі. Жаңалыктың жалғыз қайнар көзі — дарынды адамның елестете алуының шығармашылық актісі. Жаңалықтың табысты бейімделуден өтуі — «еліктеу» қалпына айналған қайталау толқыны.

Габриэль Тард айналысқан мәселелердің бірі — бұқаралық коммуникация мен тұлғааралық өзара қарым-қатынастың саналуан түрлері, мысалы — әңгімелесу. Ол Гюстав Лебонның тобыр жөніндегі көзқарасына қарсы болды. Болашақ — «тобырдың» емес, «публиканың», яғни «рухани интеллектуалды қауымдастықтың ғасыры». Олар өзара бір-біріне алшақ орналасса да, қарым-қатынас «бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүзеге асады» деп көрегендік жасайды. Габриэль Тард іліміне субъективизм тән болғанына қарамастан, ол әлеуметтік психологияның ғылым ретінде дамуына үлес қосты. Сонымен психологиялық ілімдер әлеуметтік іс-әрекеттің психологиялық факторын жоғары бағалады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Ред. басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
• Гиддингс Ф. Әлеуметтану тұғырлары. // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 4, 238-267 беттер
• Гофман И. Представление себя другим в повседневной жизни. М., 2000.
• Кули Ч. Бастапқы топтар // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 4, 278-286 беттер
• Тард Г. Қоғамдық пікір және тобыр // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2005, том 1