Карл Маркстің әлеуметтанулық тұжырымдамалары

Карл Генрих Маркс 1818 жылы 5 мамырда Германияның Трир қаласында дүниеге келді. Карл Маркс 1841 жылы Иен университетіндегі философия факультетінде Демокрит пен Эпикур философиясын салыстыра сипаттап докторлық диссертация қорғады. Ал 1842 жылы Кельндегі демократиялық «Рейн газетінің» редакторы қызметін атқарды.

В.И.Ленин өзінің «Марксизмнің үш кайнар көзі мен үш құрамдас бөлігі» деп аталатын жұмысында Маркс ілімінің негізі болған үш бағытты көрсетіп берген еді. Олар: неміс классикалық философиясы, ағылшын саяси экономиясы мен француз утопиялық социализмі. Карл Маркстің өзі де ағылшын және француз материалистерін ұстаздары ретінде қабылдаған болатын. Оның өмірбаянын зерттеушілер бозбала жігіт кезеңінде өлеңмен жазылған біраз шығармаларында революциялық романтизммен жігерленген бүлікшінің көңіл-күйі басым болғанын жазады.

Карл Маркс көзқарастарының қалыптасуына Гегель философиясының зор ықпалы болғаны байқалады. Оны маркстік диалектикалық көзкарастардан көреміз. Мысалы, оған айғак ретінде Гегелдің атақты «тезис-антитезис-синтез» триадасының марксизмде пайдаланылуын айтсақ жеткілікті. Сондай-ақ, Карл Маркс неміс классикалық философиясындағы окшаулану теориясын дамытты. Жалпы окшаулану туралы пікір де Гегель философиясынан орын алған болатын.

Карл Маркс ілімінің қалыптасуына ықпалы болғандардың ішінде Анри Клод Сен Симонның орны ерекше. Оның «өнеркәсіптік коғам» идеясы, меншік түрлері мен таптар туралы ойлары мен революциялық қозғалыстар туралы тұжырымдарын Маркс жоғары бағалады. Сонымен катар Сен Симонның «өндірістік еңбектің міндеттілігі», «өнеркәсіп пен ауылшаруашылығын мемлекеттік жоспарлау», «мемлекеттің өндірісті ұйымдастырудың құралына айналуы», «ұлттық шекаралардың жойылуы мен халықтардың әлемдік ассоциациясын кұру» сияқты идеяларын да Маркс өз еңбектерінде дамытты.

Карл Маркс көзқарастарының калыптасуына жақын досы Мозес Гесстің ықпалы болған. Маркстің Сен Симонның утопиялық социалистік идеяларымен танысуына да М.Гесс себепкер болды, өйткені М.Гесс — Анри Клод Сен Симон идеяларын Германияда белсенді насихаттаушылардың бірі еді.

Өмірінің соңғы жылдарында Карл Маркс этнографиялық мәліметтердің негізінде жазылған қарапайым қоғамдар туралы Льюис Морганның еңбектеріне назар аударды. Осы кезде оны алғашқы қауымдық құрылыстағы карым-қатынастар мәселесі мен дәстүрлі қоғамнан өнеркәсіптік коғамға өту процесі заңдылықтары қызықтырған еді.

Карл Маркстің көзкарастарына жаратылыстанулық ғылымдар да ықпал етті. Ол геология және биологиядағы тұжырымдардан әлеуметтік өмірге ұқсастықты іздеді. Прусс үкіметінің «Рейн газетін» 1843 жылы революцияшыл ойлары үшін жауып тастауына байланысты К.Маркс Парижге кетуге мәжбүр болды. Парижде ол өмір бойы өзінің сенімді серіктесі, ниеттес досы болған Фридрих Энгельспен танысты. 1844-1845 жылдары Карл Маркс Парижде орыс анархисі Михаил Александрович Бакунинмен және сол кездегі белгілі социалистердің бірі — Пьер Жозеф Прудонмен, неміс акыны Генрих Гейнемен кездеседі.

Прусс үкіметі Марксті Парижде де кудалағанын қоймады, сондықтан француз билік орындары оның Франциядан кетуін талап етті. 1845 жылы Карл Маркс Брюссельге қоныс аударды. 1841-48 жылдары Маркстің ғылыми шығармашылығы жандана түсті. Ол Ф.Энгельспен бірге «Қасиетті әулет», «Неміс идеологиясы» деген еңбектерді жазды.

«1844 жылғы философиялық-экономикалык колжазбалар» деген еңбегінде Карл Маркс өз көзқарасындағы негізгі тұжырымдарды пысықтады. Сонымен қатар Ф.Энгельспен бірігіп жазған «Коммунистік партияның манифесінде» социалистік революция туралы ілімін жан-жақты талдап көрсетті. Жалпы «Манифест» тарихтағы тұңғыш коммунистік партия -Коммунистер Одағының тапсырысы бойынша дайындалған болатын. Осы еңбек жарық көргеннен кейін прусс үкіметі ғана емес, бүкіл континенттік Еуропа маркстік ілімінен қорқа бастады. Карл Маркс Брюссельден Парижге келіп, нақты революциялық іс-шараларды ұйымдастыруды қолға алады.

1849 жылы ол Кельнге оралып, «Жаңа Рейн газетін» қайта шығарумен айналыспак болған еді, бірақ ресми билік революцияшыл газетті акыры жауып тынды да, Маркс отбасымен алдымен Парижге, содан соң Лондонға кетуге мәжбүр болды. Осылайша Карл Маркс өмірінің соңына дейін Лондонда калды және сонда жерленді. XIX ғасырдың 50-жылдары Маркстің көзқарастарын аныктайтын «Луи Бонапарттың он сегізінші брюмерасы», «Франциядағы тап күресі» деген еңбектері жарық көрді.

1852-1857 жылдары журналистік қызметпен отбасын асыраған Маркстің ғылыми шығармашылығы уақытша тоқтап калды, бірақ осы жылдары оның экономикалық теорияға қызығушылығы арта түсті. 1858 жылы «Саяси экономияның сынына» атты белгілі еңбектерінің бірі жарияланды. Маркстің іргелі еңбегі болып табылатын «Капиталдың» бірінші томы 1867 жылы жарық көрді. Сонымен катар Маркс осы жылы Бірінші Интернационалды кұрды. Осы ұйымды құрудағы мақсаты — марксизм идеяларын таратып қана қоймай, нақты іс — қимылдарды жүзеге асыру болатын.

Франция мен Пруссия арасындағы соғыс пен Париж коммунасы Маркстің идеялық революцияшыл позицияларының беки түсуіне мұрындық болды. 1871 жылғы Париждегі оқиғалардан кейін Карл Маркс революциялық күрестегі саяси ұйымның рөліне баса назар аудара бастады. К.Маркстің әлеуметтік ойларының біртұтас ілім ретінде танылуын Еуропадағы XIX ғасырдағы әлеуметтік және қоғамдық ойдың дамуы процесінен бөліп қарауға болмайды. Ойшылдардың басым бөлігі өз позицияларын жаңа жағдайдағы қоғамдық өзгерістерге талдау жасауға пайдалана алмады. Дегенмен коғамның барлык саласындағы мәселелерді шешуге жарамды ілім жасау жобасынан бас тартқан жоқ және осы кезде ғылым ретінде қалыптасу процесі аяқталмаған әлеуметтану ғылымында ғылым мен идеология арасындағы тартыс та кызу жүріп жатты. Таптық, топтық мүдделер ғылыми институттану процесінің алғашкы сатысындағы әлеуметтанудың теориялық негіздері жөнінде ортақ көзкарастың болмауына ыкпал етті.

Әлеуметтанудың негізін салушы Огюст Контты позитивистік көзқарастары үшін сынаған Маркс өзін ешқашан социолог деп есептемеген. Міне, сондықтан марксизм тек кана ресми әлеуметтік философиядан ғана емес, сондай-ақ буржуазияға карсы пайда болып жатқан әлеуметтік мектептерден де ерекшелінді. Огюст Конт сиякты Маркс те әлеуметтік дамуды белгілі бір заңдардың әрекетімен байланыстырады. Сонымен қатар екеуін біріктіріп тұрған эволюциялық идеясы. Маркс «барлық қоғамдар әйтеуір бір кезде бірдей сатылардан өтеді» деген болатын.

Маркстік әлеуметтану іліміне сәйкес тарихи заңдарды білу — өткен мен бүгін туралы білімді игеру мүмкіндігі ғана емес, сондай-ак болашақты болжауға мүмкіндік бермек. Заңдардың белсенділігі адамдардың іс-әрекеттеріне байланысты десек, онда адамдар тарихты өздері жасайды екен. Бұл жағдай адамдарға заңдардың қызметін жеделдетуге мүмкіндік туғызады және «қажеттіліктер патшалығынан» «еркіндік патшалығына» жылдам өтуге жағдай туғыза алады. Маркс ілімінің диалектикалық бағыты қарама-қарсылықтарды, келіспеушіліктерді, шиеленістерді анықтауда, әдіснамалық көзкарастарында маңызды рөл аткарады. Әсіресе, әлеуметтік өмірдің саналуан факторлары, әлеуметтік қоғамдастықтар, әлеуметтік институттар мен топтар арасындағы өзара қарым-қатынастарды зерттеуде жиі қолданылады.

Маркс іліміндегі адам — өндіруші адам. Еңбектің өндіруші сипаты адамды табиғаттан бөліп тұрады. Адам табиғатты өзіне бейімдейді, оған қатысты жасампаздык рөл атқарады. Дегенде даму процесінде өз еңбегі нәтижесінен адам оқшаулана түседі, ол өзі өндірген өнімнен, еңбек процесінен, тіпті өзінен де оқшауланады. К.Маркстің пікіріне сәйкес, «тек коммунизмде ғана адам «қажеттілікте патшалығынан» «бостандық патшалығына» өтіп, шынайы тарихын жасайды». Маркстің адам туралы іліміндегі адам — ақылды, парасатты. Мысалы, Конттағы адамға сенім мен сезімдер тән болса, Маркс адамды тек рационалист ретінде көрсетеді.

Адамға, оның өз табиғатына тән жағымды қауымдық касиеттерін кайтару үшін «коғамды өзгерту керек» деп есептеген Маркс «тек коммунистік коғам ғана адамды шынайы жағдайына оралуға мүмкіндік береді» деген тұжырым жасады.

Карл Маркс адам туралы көзқарастарын «Фейербахтың тезистері» деген еңбегінде ашып көрсете отырып, адамның әлеуметтік мәні туралы қағидасын негіздеді. Маркс «Адамның мәні — жеке индивидке тән абстракт емес. Шындығында адам қоғамдық карым-қатынастардың жиынтығы», — деп жазды. Жалпы тереңірек талдау жасасақ, бұл — психологиялықтан гөрі, философиялық-антропологиялық қағида және тұлғаға деген ұғымға қатысы жоқ, негізінен адамның табиғатын сипаттайды, себебі бұл жерде барлык коғамдық қарым-катынастардың жиынтығы туралы әңгіме болып отыр. Егер Контты «әлеуметтік реалист» десек, Марксті «номиналист» деуге болатын сияқты, бірақ ол қоғам мен индивид арасындағы өзара қатынасты өзаратәуелділік, өзара біте қайнасқан және өзара бірін-бірі толықтырып тұрған процесс ретінде қарастырады. Ал «коғам» дегенді Маркс, «кызмет процесіндегі, оның ішінде еңбек процесіндегі индивидтер арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастардың жүйесі» ретінде түсінеді. Сонымен, қоғам — адамдардың өзара әрекетінің өнімі, бірақ осыған қарамастан адамдар «коғамдык қалыптың қандай да бір түрін еркін таңдай алмайды». Марксше, әлеуметтілік — «тікелей ұжымдық» түрінде, яғни индивидтердің бірімен-бірі бетпе-бет кездесуі. Сондай-ақ, бір өзі болған кезде де адамның қарекетіне қоғам ықпал етіп тұрады. «Адамдар үнемі қарекетте, олай болса, жүйені адамдардың өзі жасайды, бірақ олар өз тарихын қалай болса, солай емес, өткен шақта пайда болған, қалыптасқан жағдайларда жасайды» деген көзқарас Маркске тән.

Тұлға — әлеуметтік тарихи дамудың ақырғы нүктесі емес, ол — оның салдары. Индивидтің санасы мен іс-әрекетінің әлеуметтік шарттылығын көрсете отырып, Маркс «тұлғаның дамуы — қоғамдық дамудың ең биік мұраты»деп есептеді және ол мұратқа тек коммунизмде қол жеткізуге болады деген тұжырым жасады.

Марксизмнің XIX ғасырдағы әлеуметтік ой ағымдарынан негізгі айырмашылығы — батыс еуропалык коғамның тарихи тағдырының мәселесін шешумен тығыз байланысты болуы. О.Конт та, Г.Спенсер де басқа социологтар сияқты қоғамды реформалау мәселесін қойса, Маркс және оның пікірлесі Фридрих Энгельс қалыптасқан жүйені түбегейлі жою жолдарын карастырды. Маркс еуропалық қоғамды «көне организм» деп есептеп, оның даму ресурстарын шамалай алмады.

Маркстік социологияның негізі — тарихи процесті материалистік тұрғыдан түсіндіру әдісі болып табылады. Осы ілімнің теориялык және эмпириялық негіздерін Карл Маркс «Капиталда» баяндайды. Әлеуметтану тарихында Карл Маркс алғаш рет коғамға жүйелік баға беру қажет екенін ұсынған ойшылдардың бірі. Осы негізде Маркс өзінің қоғамдық-экономикалық формация ілімін жасады. «Формация» ұғымы арқылы Карл Маркс қоғамның барлық жақтары туралы әлеуметтанымдық тұжырымдарды жасамақ болды.

Маркстің формациялар туралы ілімі әлеуметтанымдық ғылымда тарихи заң туралы жалпы түсінікті нақты мазмұнмен толыктырды және «әлеуметтік прогресс» идеясына тарихи мән берді. Карл Маркс «формация» туралы ұғымын әлеуметтік тұтастықты кұрайтын барлық кұрылымдық элементтердің күрделі жүйесі ретінде қарастырады. Кең мағынада әлеуметтік кұрылым қоғамдык өмірдің негізгі салалары арасындағы тұрақты байланыстардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі: яғни экономика, саясат, мәдениет және т.б. Сонымен қатар қызмет пен әлеуметтік ұйымның түрлері әлеуметтік болмыстың ретке келтірілген жиынтығы деп танылады. Оның элементтері ретінде қоғамдык өмірдің жеке салалары және оған сәйкес қоғамдық институттар аталады.

Қоғамды кұрайтын элементтер арасындағы тұрақты заңдық байланыстар экономикалық қатынастар негізінде пайда болады. Қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіргіш күштер негізінде кұралған өндірістік қатынастар, Маркстің ойынша, оларды тұтас жүйеге біріктіру аркылы қоғамдық өмірдің барлык салаларына маңызды ыкпалын тигізеді.

Карл Маркс әлеуметтік кұрылымды, тар мағынада, әлеуметтік топтарға бөлу және олардың арасындағы тұрақты байланыстар жүйесі ретінде түсінді. XIX ғасырдағы басқа да социологтар сияқты Карл Маркс таптық жіктелуді еңбек бөлінісі және жекеменшік институттар қызметімен байланыста қарастырды. Әлеуметтік топтардың қоғамдағы статусын, мүдделерін материалдық игіліктерге меншік қатынастары анықтайды. Таптық жағдай әрбір адамның әлеуметтік жағдайын, еңбек шарттарын, тіпті таптар ара-қатынасы коғамдық психология мен идеологияны айқындайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Ред. баскарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
• Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г. История социологии. Учебник.М.,Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007
• История социологии: Учебное пособие. Минск, 1997
• Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии. М., 2003
• Попова И.М. Был ли Маркс социологом?// Социологический журнал, 1995 , №3
• Социологиялық сөздік. Алматы: Қазақ университеті, 2003