Питирим А.Сорокиннің әлеуметтанулық көзқарастары

Сорокин Питирим Александрович — ресейлік және америкалық әлеуметтанудың белгілі өкілі, ХХ ғасырдағы ірі әлеуметтанушылардың бірі. Ол 1889 жылы Великий Устюгте ұсақ қолөнерші мен шаруа әйелдің отбасында дүниеге келген еді, ал 1968 жылы 79 жасында Нью-Йоркте дүние салды. Ресейлік тарихшылар П.Сорокин мен атақты М.Ломоносовты бірегей тұлғалар деп пір тұтады, себебі екеуі де қарапайым халықтың кедей топтарынан шығып, инттеллектуалдық деңгейі өте жоғары топтарға өте алды.

П.Сорокин 1902-1904 жылдары Гамадағы екіжылдық мектепте оқиды, ал осыдан кейін ауылдық мектептерге маман даярлайтын шіркеу жанындағы мұғалімдік мектепті тәмамдайды.

Ресейдегі саяси оқиғалардың ықпалымен П.Сорокин 1905 жылы әсерлер партиясына мүшелікке өтеді. Саяси көзқарастары және белсенді әрекеттері нәтижесінде 1905-1906 жылдары түрмеде отырды. Түрме болашақ ғалым үшін үлкен мектеп болды, себебі алдыңғы қатарлы еуропалық әлеуметтік, экономикалық, саяси ой өкілдерінің еңбектері саяси тұтқындар арасында кеңінен таралған еді.

1907 жылы түрмеден босаған П.А.Сорокин Санкт-Петербург психоневрологиялық институтына оқуға түсті. Ресей әлеуметтану тарихынан білетініміздей, алғашқы социологиялық кафедра осы институтта құрылған болатын. Бір жылдан соң П.А.Сорокин Петербург университетінің заң факультетіне ауысады, бірақ өзінің әлеуметтануға деген қызығушылығын оятқан ұстаздарымен тығыз байланысын үзген жоқ.

Питирим Сорокиннің көзқарасында неопозитивистік-бихевиористік бағыт басым болды. 1913 жылы жарық көрген «Қылмыс пен жаза, ерлік пен марапат» деген еңбегінде ол әлеуметтік құбылысты индивидтердің психикалық табиғатымен анықтайды. Осы еңбегіне әйгілі орыс ойшылы М.М.Ковалевский пікір жазған.

П.А.Сорокин Ресейдегі ақпан революциясын қолдады, ал қазан төңкерісіне деген қырын көзқарасы оның елден кетуге мәжбүр етті. Эсер партиясының мүшесі ретінде П.Сорокин эсерлік «Воля народа» газетінің белсенді авторларының және Уақытша үкіметтің басшысы А.Ф.Керенскийдің ғылым мен білім саласындағы кеңесшілерінің бірі болды.

1920 жылы П.Сорокиннің «Әлеуметтану жүйесі» деген еңбегі жарық көрді. Ертеректегі еңбектерінде психологизм сарыны мен әртүрлі бағыттардың ықпалы байқалған болса, «Әлеуметтану жүйесі» П.А.Сорокиннің сарабдал зерттеушіге айналғанын көрсетті. «Әлеуметтану жүйесі» еңбегінде Питирим Сорокин ғылыми принциптерді нақтырақ түсіндіреді.

Біріншіден, әлеуметтану ғылым ретінде табиғи ғылымдар типі бойынша құрылуы керек. «Табиғат туралы ғылым» немесе «Мәдениет туралы ғылым» деп бөлудің қажеті жоқ. Ғылымдардың зерттеу объектілері әртүрлі болғанымен, зерттеу әдістері бірдей.

Екіншіден, әлеуметтану әлемді нақты сол күйінде зерттеуі керек және әлеуметтану кез келген нормативизмнен құтылуы тиіс.

Үшіншіден, әлеуметтану объективті пән болу керек, яғни объективті зерттеу мен өлшеуге болатын адамдардың шынайы қарым-қатынастарын зерттеуі тиіс.

Төртіншіден, әлеуметтану тәжірибелік және нақты ғылым болғысы келсе, кез келген философиялық трактаттардан бас тартып, статистикалық диаграмма құрастыруы қажет, бесіншіден, монизмнен бас тартқаны абзал.

П.Сорокин әлеуметтануды теориялық және практикалық деп екіге бөлді. Ол өзінің аталмыш еңбегінде теориялық әлеуметтануды негізгі үш бөлікте көрсетеді:

1. Әлеуметтік аналитика (әлеуметтік анатомия және морфология). Әлеуметтік құбылыстар мен оның негізгі қалыптарының (түрлерінің), құрылымын зерттейді.
2. Әлеуметтік механика (оның объектісі — әлеуметтік процестер). Адамдардың қарым-қатынасын, яғни адамдардың іс-әрекетін зерттейді.
3. Әлеуметтік генетика (қоғамдық өмірдің эволюциясы ілімі) әлеуметтік өмірдің, оның жеке бөліктерінің, институттарының дамуын зерттейді. Ал практикалық әлеуметтану қолданбалы пән ретінде сипатталады.

«Әлеуметтік кеңістік» — Питирим Сорокин әлеуметтануындағы негізгі ұғымдардың бірі. Әлеуметтанушы сипаттайтын әлеуметтік құбылыстар мен процестер, жаңалықтар «әлеуметтік кеңістікте» жүзеге асады. Ғылымда Р.Декарт, Т.Гоббс, Лейбниц, Ф.Ритцель, Г.Зиммель, Э.Дюркгейм, Р.Парк, Э.Богардус, Л.фон Визе, Е.Спекторский, Т.Веблен және т.б. белгілі ойшылдардың «әлеуметтік кеңістік» идеясы төңірегіндегі көзқарастары мәлім.

Тек Питирим Сорокин ғана мәселені дұрыс қоя білді және осы мәселенің нақты ғылыми тұжырымын жасады деуге негіз бар. «Әлеуметтік мобилдік» деген еңбегінде (1927) П.Сорокин былай деп жазады: «Мен әлеуметтік кеңістік және оның туындылары туралы айтып отырғанымның мәнін дәл сипаттауым қажет болып отыр. Біріншіден, әлеуметтік кеңістік түп-тамырымен геометриялық кеңістіктен мүлдем бөлек. Геометриялық кеңістікте өте жақын орналасқан адамдар (мысалы, патша және қызметшісі), әлеуметтік кеңістікте бір-бірінен үлкен арақашықтықта. Сонымен қатар, керісінше, геометриялық кеңістікте өте алшақ орналасқандар (мысалы, ағайынды жігіттер немесе әртүрлі қалалардағы епископтар) әлеуметтік кеңістікте бір-біріне өте жақын болады.

Адам геометриялық кеңістікте өзінің әлеуметтік кеңістігін мүлдем өзгертпей, бірнеше мыңдаған шақырым жол жүруі мүмкін немесе керісінше, геометриялық кеңістігін өзгертпей, әлеуметтік кеңістігін түбегейлі өзгертіп жіберуі мүмкін. Демек, әлеуметтік кеңістік дегеніміз — әлем тұрғындары орналасқан ғалам. Белгілі бір адамдардың немесе әлеуметтік құбылыстардың әлеуметтік кеңістіктегі орнын анықтау үшін оның басқа адамдарға немесе құбылыстарға қатысты «санақ нүктесін» табуымыз керек. «Санақ нүктесін» таңдау — өзімізге байланысты: ол — адам, топ немесе топтар жиынтығы болуы мүмкін. Адамның әлеуметтік жағдайын анықтау үшін, оның отбасылық жағдайын, азаматтығын, ұлтын, дінге қатысын, мамандығын, қай саяси партияға жататындығын, экономикалық статусын, шығу тегін және т.б. белгілерін анықтау қажет. Сонымен қатар адамның тұрғындар арасындағы негізгі топта алатын орны анықталуы тиіс».

П.А.Сорокин әлеуметтік топтарды классификациялаудың мынадай өзіндік екі критерийін ұсынды, олар: біржақты және көпжақты. Осы критерийлерге сәйкес әлеуметтік топтар бір белгі бойынша ажыратылады, мысалы, тіл, территория, жасы, жынысы және бірнеше белгі бойынша, мысалы: тап, ұлт .

Қоғамның біржақты болмауы және әлеуметтік топтардың объективті бөлінуі — Сорокиннің әлеуметтік мобилдік теориясынан көрініс табады. Осылайша, Питирим Сорокин мынадай тұжырымдарды жасайды:

• Әлеуметтік кеңістіктің геометриялық кеңістіктен түбегейлі айырмашылығы бар.
• Кез келген индивид — басқа индивидтермен, топтармен және тұтас қоғаммен қарым-қатынасқа түсетін әлеуметтік қарым-қатынастар жүйесі.
• Кеңістіктің әлеуметтік координаталарын әлеуметтік топтар анықтайды.
• Әлеуметтік жағдай барлық топтардың өзара қарым-қатынастары жиынтығы арқылы көрініс береді.
• Әлеуметтік кеңістік статустарды емес, тұрғындарды бейнелейді. П.А.Сорокин осы көзқарасын негізгі еңбектерінің бірі «Әлеуметтік мобилдікте» (1927 жылы) тереңдете түсіп, пысықтайды.

«Әлем — әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарға толы кеңістік. Ол координаталардың көпөлшемді жүйесін құрайды, онда негізгі екі ось бар — х осі — көлденең мобилдік және у осі — тік мобилдік. Мобилдік жеке индивидтердің немесе тұтас топтардың экономикалық, саяси, және кәсіби кеңістіктерде орын ауыстыратын әлеуметтік кеңістіктің ерекше жағдайы. Егер индивид төменгі таптан орта тапқа өтіп, табысын көбейтсе, онда ол экономикалық кеңістікте тік мобилдікті жүзеге асырады, мамандығы мен шығармашылық түрін ауыстырса — кәсіби кеңістікте, партиясын ауыстырса -саяси кеңістіктегі мобилдікті байқауға болады».

Сонымен көлденең мобилдік — стратификация деңгейіндегі адамның бір әлеуметтік топтан келесі бір әлеуметтік топқа өтуі екен. Мысалы, ауыл тұрғыны қалаға көшіп келіп қала тұрғыны аталады, бірақ оның кәсібі және табыс деңгейі мүлдем өзгеріссіз қалады. Ал, тік мобилдік — иерархиялық тәртіптегі бір әлеуметтік қабаттан екінші әлеуметтік қабатқа өтуі. Тік мобилдік болуының объективті негізі — адамдардың экономикалық теңсіздігі.

Тік мобилдікті екіге бөлуге болады. Бірі — жоғары бағытталған, екіншісі — төменге бағытталған. Жоғары бағытталған тік мобилдік дегеніміз -иерархиялық тәртіптегі төменгі әлеуметтік қабаттан жоғарғы әлеуметтік қабатқа өту болса, төменге қарай бағытталған тік мобилдік дегеніміз -иерархиялық тәртіптегі жоғарғы қабаттан төменгі қабатқа өту.

Тік («жоғары-төмен») мобилдікті П. Сорокин әлеуметтік жіктелудің үш түріне қарап бөледі: саяси, экономикалық, кәсіби. Кәсіпішілік немесе кәсіпаралық, саяси циркуляция және «экономикалық» сатыда орын ауыстыруды талдау арқылы өз ойларын тереңдетеді.

Мобилдік қоғамдық өмірдің табиғи қалпы және сонымен бірге индивидтер немесе топтардың элеуметтік орын ауыстыруларының қозғалысы ғана емес, әлеуметтік объектілердің — құндылықтардың да қозғалысы.

Ғалым мобилдікті бағытына («жоғары-төмен») қарай жіктеп қана қоймайды, түріне (ұжымдық пен жеке), интенсивтілігіне және көлеміне қарай да жіктейді.

П.А.Сорокин әлеуметтік мобилдік салыстырмалы түрде қоғамдық тұрақтылық кезеңі мен әлеуметтік берекесіздік (соғыс, төңкеріс, аштық т.б.) кезеңіне байланысты өзгеріп отырады деп есептейді, яғни мобилдік хаосты сипатта болады.

Питирим Сорокиннің әлеуметтік кеңістігі үш өлшемді стратификацияның үш координата остеріне, яғни экономикалық, саяси, кәсіби бөлініске сәйкес келетіндігін байқау қиын емес. Эвклидтің де геометриялық кеңістігі үш өлшемді, бірақ әлеуметтік кеңістіктің екі белгісі — көп өлшемділігі және осьтер сапасының әртүрлі болуы — әлеуметтік кеңістіктің эвклидтік емес өлшемге ие болуы керек екенін білдіреді. Стратификация теңсіздікке негізделеді. Стратификацияның негізі — құқықтар мен игіліктердің, жауапкершілік пен міндеттердің, билік пен күштердің бірдей бөлінбеуі.

Питирим Сорокин экономикалық стратификацияны тереңірек сипаттап берді, тарихи тұрғыда оны «флуктуация» терминімен белгіледі. Экономикалық тұрғыда әр адамның табысына қарай жоғарыдан төмен пирамидаға орналастыруға болады. Егер барлық қоғамдарды және табыс пирамидасын салыстыратын болсақ, онда олардың уақыт өте келе өзгеріске ұшырағанын байқауға болады.

Жекеменшікке негізделген қоғамдарда пирамида өте қатты биік те, аласа да емес. Егер жеке меншікті жоятын болса, экономикалық пирамида тегіс болып қалады. «Адамзат қарапайым нақтылықты ескеру керек: не тегіс пирамида: бұқаралық теңдік пен кедейлік, немесе теңсіздікке негізделген қалыпты қоғам. Бұдан басқа жол жоқ», — дейді Питирим Сорокин.

Питирим Сорокиннің пікірінше, әлеуметтік стратификация барлық ұйымдасқан қоғамдарға тән және белгілі бір тарихи құбылыстарға байланысты бір бағытта дамымайды. Өзін әлеуметтік теңдік қоғамы деп жариялаған кез келген қоғамда жіктелу бар. Айталық, ғылым мен өнерде, саясатта, басқаруда т.б. «Абсолютті теңдік орнаған қоғам қиялда ғана екенін жаңа тарих көрсетіп берді» дей отырып, Питирим Сорокин «теңдік эгалитаристер мен солшыл радикалдардың орындалмас арманы болып қала бермек» дегенді айтады.

Әлеуметтану ғылымындағы П.А. Сорокиннің орнын айтқанда, оның «революция әлеуметтануын» қалыптастыруға қосқан үлесін айтпай кету мүмкін емес.

П.Сорокиннің өзі Ресейдегі үш революцияға, яғни 1905 жылғы бірінші орыс революциясына,1917 жылғы Ақпан және Қазан революцияларына куә болды. Ол 1925 жылы ғылыми айналымға «революция әлеуметтануы» терминін енгізді.

Питирим Сорокиннің пікіріне сәйкес, революция әлеуметтік топтардың құрамын сілкініске ұшыратады, бір топтарды жойып, басқа топтарды тарих сахнасына шығарды. Сорокин бұл процестің бірнеше сатысы бар деп есептейді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007
• Сорокин П. А. Әлеуметтану жүйесі / Әлемдік әлеуметтану антологиясы -Алматы, «Жазушы», 2006, том 5, 231- 391 беттер
• Сорокин П.А. Дальняя дорога. Автобиография. М.,1992
• Сорокин П.А.Человек. Цивилизация. Общество. М.,1992
• Сорокин П.А. Социальная и культурная динамика. СПб., 2000
• Сорокин П.А. Основные черты русской нации в двадцатом столетии // О России и русской философской культуре. Философы русского послеоктябрьского зарубежья. М.: Наука, 1990. С. 463-489.