Ресей әлеуметтануының тарихы мен дамуы

Орыс әлеуметтануы туралы әңгіме болғанда көбіне П.А.Сорокин туралы сөз болады. Ал енді әлеуметтанудағы «Сорокин құбылысы» қалай пайда болды деген сұраққа жауап беру үшін, ең болмағанда, орыс әлеуметтануы тарихына шолу жасаған жөн.

Ресейде әлеуметтанудың пайда болуы мен қалыптасуының Батыс елдерінен ерекшелігі бар екені сөзсіз. Ресейдегі қоғам туралы ой тарих философиясы шеңберінде әлеуметтік философияны қалыптастырды. Әлеуметтік ойдың әлеуметтік философиядан әлеуметтік теория арқылы әлеуметтанулық теорияға келуі — заңды құбылыс.

Орыс қоғамдық ойы XIX ғасырдың бірінші жартысында тарих философиясы ретінде пайда болып, осы ғасырдың орта тұсында социологиялық және әлеуметтік философиялық элементтерді бойына сіңірді. Тек XX ғасырдың басында ғана социологиялық ілімдер пайда болды.

Ресейде әлеуметтанудың дамуы басқа елдердегідей өнеркәсіптік даму кезеңімен байланысты. Батыс елдерімен салыстырғанда, Ресейдің әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан кенже қалуы — әлеуметтанудың қалыптасу процесін тежегенін айту керек.

Әлеуметтанулық білімдердің пайда болуы мен қалыптасуы орыс мәдениетінің ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес жүзеге асты. Тек 1861 жылы ғана басыбайлық (крепостнойлық) құқықты жойған Ресей өмірінің қарама-қайшылыққа толы қоғамдық өмірінің негізгі сипаттамасын еске түсірсек. Ол -саяси-идеологиялық мазмұнның басымдығы, дәстүрлі және өнеркәсіптік қоғамдардың біте қайнасып жатуы, ерекше еңбек тәртібі, халықтың басым бөлігінің бойындағы патриархаттық құрылысқа тән ділдік қасиеттері, азаматтық қоғамның әлсіздігін күшейте түскен көне әлеуметтік құрылымдардың кедергілері сияқты құбылыстар. Міне, осы жағдай — қоғамдық ғылыми ойға әсер етпей қоймады.

Орыс социологиясынан да әлеуметтану ғылымының пәні мен мәні туралы қалыптасқан «объективизм мен субъективизм» дихотомиясындағы ғылыми айтыстарды байқаймыз. Әлеуметтану тарихында аталмыш мәселеге қатысты алғашқы кезеңде келісім болғаны мәлім, бірақ ХІХ ғасырдың соңына таман ғылымда объективті және субъективті парадигмалар екіге бөлінгені аян. Әлемдік әлеуметтануда осы екі бағытты Э.Дюркгейм және М.Вебер есімдерімен байланыстырады. Зерттеушілер осы жіктелу орыс әлеуметтануында бастау алды деген пікірді де ұстанып отыр.

Орыс қоғамының даму мүмкіндіктері туралы саналуан пікірлер бар. Мысалы, «ерекше орыс жолы», «батыстық жол» деп аталатын әртүрлі көзқарастардың дамуы. Ресейдегі «қасиетті» қоғамның «зиялы» қоғамға айналуы — әлеуметтану ғылымына деген тарихи қажеттілікті тудырды. Ресейлік әлеуметтанулық көзқарастарда, тұжырымдарда қоғамның дүбаралығы көрініс тапты. Осыдан болар, әлеуметтану ғылымында орыс қоғамдық пікіріне тән утопизмнен бастап аса оңшыл немесе солшыл радикализм орын алғанын байқау қиын емес.

Белгілі орыс ойшылдарының бірі — Николай Бердяевтің шығармаларынан «шығыс-батыс» ұғымын жиі кездестіреміз. Бұл «Ресейдің ерекшелігі — оның шығыс пен батыс арасындағы мәдени ортаны қалыптастырғандығы» деген пікірдің негізінде пайда болған көзқарастардың басты тұжырымы. Осыдан «орыс халқының ерекше миссиясы бар» деген пікір қалыптасып, «орыс идеясы» деген көзқарас туды. Орыс философиясы мен әлеуметтануында аталмыш идеяны негіздеген белгілі шығармалар жазылды. Осы жылдардағы орыс халықшылдарының философиясындағы негізгі ұғым «халық рухы» болған еді. Ал кейінгі жылдары орыс зерттеушілері осы ұғымдарды әлеуметтанулық терминдерге ауыстырды.

Ресейдегі қоғамдық ой-пікірдің ерекше тұстарының бірі — қоғамға органикалық әдістердің негізінде баға беру. Қоғам мен адамды «біртұтастықтың элементтері» деп қарау орын алды. Бұл — орыс ғылымындағы «микрокосмос» пен «макрокосмостың» өзара қарым-қатынасын тұтастық ретінде қарастыру дәстүрінен туындайды. Осы негізде орыс социологтары, философтары ортақ әлеуметтік идеалды табуға, қоғамды қалай белгілі бір бағытқа, арнаға бұруға болатын жолдарды іздестірді, басқаша айтқанда, әлеуметтік конструктивизмді саналы түрде пайдалана отырып, органикалық тұтастықты таппақ болды. Осы ізденіс орыс әлеуметтануында әлеуметтік динамика мәселесіне деген қызығушылық тудырды.

Орыс әлеуметтануы «прогресс», «эволюция» ілімдерін дамытты, бірақ жүйенің, құрылымның тұтастық сақтауға ұмтылуы мен оның бөліктерінің ерекше дамуға тырысуы — эволюциялық көзқарастарды тығырыққа тіреді.

Орыс әлеуметтануында эволюциялық ілімге қарсы «мәдени-тарихи типтер ілімі» пайда болды. Еуропалық дәстүрде (Рене Декарт негізін қалаған) таным субъектісін объектінің (болмыстың) шекарасынан тыс қарастыру қалыптасқан. Ресейдегі қалыптасқан дәстүр бойынша субъект объектінің шеңберінде қалады. Объект немесе болмыс «әлеуметтіліктің және оның субъектісінің үздіксіз қалыптасуы» деп түсінілді. Олай болса, болмысты тану -тиісінше, өзін-өзі тану. Осыдан «тану процесі мен болмысты өзгерту процесі -біртұтас» деген тұжырым шығады. Кейінірек орыс қоғамдық ойы біртіндеп «мінсіз типтер» іліміне ойысты да, утопизм мен реализм бағыттары орнықты. Сондай-ақ, орыс әлеуметтануында әлеуметтік-психологиялық сарын мен адам мәселесін қарастыруда антропологиялық әдіс басым болды.

XVIII ғасырға дейін орыс әлеуметтік ойында діннің ықпалының басымдау болғаны белгілі. Ұлы Петр патша реформалары ғана Ресейде әлеуметтік ойдың қалыптасуына мүмкіндік берді.

Еуропалық ағарту идеялары мен табиғи құқық туралы пікірлер саяси құрылысқа қатысты пайымдауларды дүниеге әкелді. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында прогресс, шаруашылық қызметті талдау, орыс қауымының рөлі туралы ойлар айтыла бастады. Осы кезде Д.С.Аничков (1733-1788), Я.П.Козельский (1728-1794), С.Е.Десницкий (1740 шамасы-1789), А.Н.Радищев (1749-1802) еңбектері жарық көрді.

XIX ғасырда Ресейде тарих философиясының негізі қаланды. Мысалы, философ А.Н.Галич (1783-1848) Ресей философиясы мен антропологиясының негізін салды. Ал Н.И.Надеждин (1804-1856) болса тарихилық идеясын дамытты және ресейлік теориялық әлеуметтану негізін салушы ретінде тарихта қалды. Әлеуметтану негізін салушы О.Конттың идеяларын Ресейде тарату миссиясын В.Н.Майков (1823-1847) жүзеге асырды.

ХІХ ғасырда Ресейдегі философиялық-социологиялық мектептің дамуына П.Я.Чаадаев үлкен үлес қосты. Оның көзқарастары орыс қоғамдық ойында славянофилдер мен батысшылдар бағыттарының дамуына түрткі берді.

Славянофилдік бағыттың өкілдері — И.В.Киреевский (1806-1858), А.С.Хомяков (1804-1860), К.С.Аксаков (1817-1860). Славянофилдік бағыттың негізгі идеяларыларының арасынан мынадай маңызды ой-тұжырымдарды айырықша бөліп көрсетуге түрарлық: «мәдени типтердің ерекшелігі», «әлеуметтік эволюцияның үйлесімділігі», «қауым — әлеуметтік болмыстың құрылымын түзеуші әлеуметтік мәдениет түрі», «соборлық — қуаттылығы жағынан жеке мен қоғамдық пара-пар болып келетін әлеуметтік өмірді ұйымдастырудың принципі және оның идеалы», «мемлекеттілікті мойындамау және анархизм элементі», «адамдардың әлеуметтік әрекетіндегі руханилықтың рөлі», оның ішінде діни, ұтымды емес, яғни иррационалды немесе «рационалдық детерминанттан тыс іс-әрекет».

Ал батысшылдар қатарынан Т.Н.Грановский (1813-1955), К.Г.Белинский (1811-1848), А.Н.Герцен (1812-1870), Н.Г.Чернышевский (1828-1883) сияқты ойшылдарды көреміз. Батысшылдардың шығармаларындағы «әлемдік тарихтың біртұтастығы және оның заңды сипаты», сондай-ақ «революциялық прогрессизмді насихаттау», «әлеуметтік шиеленістерді талдау қажеттігі» сияқты ойлары оларға орыс қоғамын терең әрі жан жақты талдауда батыстық әдіснаманы пайдалануға мүмкіндік берді.

Ресей қоғамдық ойының әлеуметтанулық ойға ұласып, ғылыми мазмұнға ие бола бастауы туралы айтқанда, К.Д. Кавелин (1818-1880) есімі ерекше тұрады. Оның әлеуметтік бейіндерді іздеуі — славянофилдік пен батысшылдық шеңберінен шығуға ұмтылысын көрсетеді.

Ресейдегі әлеуметтану дамуының алғашқы кезеңі 1860-1890 жылдарды қамтиды. 1859 жылы белгілі орыс ойшылы П.Л.Лавровтың екі жұмысы жарық көрді. Олар «Әлемнің механикалық ілімі» мен «Тұлға дамуының очерктері». Әлеуметтанулық ой-пікірдің дамуына, таралуына «Современник», «Русское слово», «Отечественные законы» журналдарында жарияланған мақалалар да септігін тигізгені сөзсіз.

Орыс әлеуметтануы негізін қалауға атсалысқан П.Л.Лавров, Н.Х.Михайловский, Е.В.де Роберти, Ж.Ю.Жанов, П.Ф.Лилиенфельд, А.Н.Стронин болды. Өз шығармаларын француз тілінде жазған Б.Н.Вырубовтың (1843-1903) орыс әлеуметтануында өзіндік орны бар. Ол О.Конттың шәкірті Э.Линтитремен (1801-1891) бірге «Позитивті философия. Шолу» атты журналды ашып, редакциялап 1887 жылға дейін шығарып тұрды. Сонымен бірге Ресейде объективті әлеуметтануды дамытуға ықпал етті.

1897 жылы Н.Н.Кареев жариялаған «Әлеуметтанудағы дәстүрлерге кіріспе» деген еңбегінде көрсетілген 8300 жұмыстың 260 ресейлік автордікі екені айтылған. Бұл көрсеткіш орыс қоғамының әлеуметтік зерттеуге ден қоя бастағанының дәлелі екені сөзсіз.

ХIХ ғасырдың 90-жылдары орыс әлеуметтануында натуралистік (Н.Я.Данилевский, А.И.Стронин, Л.И.Леечников), психологиялық (П.Л.Лавров, Н.Х.Михайловский, Н.И.Кареев, Е.В.де Роберти, М.М.Ковалевский мектебі), экономикалық материализм (Г.В.Плеханов) бағыттары қалыптасты.

Енді белгілі орыс әлеуметтанушыларының ойларымен танысуды бастайық. Орыс ойшылдары шоғырындағы ерекше тұлға — философ, публицист, әлеуметтанушы, славянофил Данилевский Н.И. (1822-1895). Ол петрашевшілдердің либералдық тобының мүшесі болды. Бұл топ Петр патша реформаларын сынға алды. Петрашевшіл либералдар орыс халқының ұлттық ділі ерекшеліктерін аса маңызды деп тани отырып, кейбір ресейлік зиялылардың ұлттық рухани тамырды мойындамауына қосыла қоймады.

Н.И. Данилевскийдің пікіріне сәйкес, Ресейге тән мәдени құндылықтар екі әлемге де (еуропалық пен азиялыққа) ортақ, олай болса, орыс ұлтының ұлттық идеясының негізгі мазмұнын аңықтауда осыны ескерген жоқ, бірақ Данилевскийдің өзі «Ресей Еуропадан іргесін аулақ ұстап, тек славяндық мәдениетті сақтау миссиясын жүзеге асыруы тиіс» деген пікірде болды. 1869 жылы оның «Ресей және Еуропа» деген белгілі жұмысы жарық көрді.

Социолог, экономист, этнограф, тарихшы, құқықтанушы М.Ковалевский (1851-1916) көзқарастары позитивизмнің ықпалында қалыптасты. Ол Маркс ықпалымен ауылдық қауымның экономикалық сипатын зерттеді. Өзінің әлеуметтанулық ілімін О.Конт идеяларын дамыту арқылы қалыптастырды. М.М.Ковалевский өз жұмыстарында плюралистік әдісті жиі пайдаланғанымен, оның зерттеулеріндегі ең негізгі әдіс — тарихи-салыстырмалы. Осы әдісті пайдалана отырып, құбылыстардың өзара байланысы мен шығу тегінің ортақтығын көрсетті. М.М. Ковалевский өз әлеуметтануын «генетикалық» деп атады.

Ресей әлеуметтануының дамуына зор үлес қосқандардың бірегейі — белгілі тарихшы, социолог Н.И.Кареев (1850-1931). Психологиялық бағыттың өкілі болып табылатын Н.Кареевтің социологиялық көзқарасының өзегі — ұжымдық психология. Ол қоғамды зерттеудің салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-социологиялық, эволюциялық сияқты негізгі танымдық әдістерін көрсетіп берді.

Н.Кареев әлеуметтануының негізгі мәселесі — тұлға мен қоғам арасындағы қарым-қатынас. Қоғамның негізгі қозғаушы күші ретіндегі топты «инициаторлар» яғни «парасатты тұлғалар» деп атайды. Олардың соңынан «тобыр ереді» деп түсінеді. Прогресс идеясы — жеке бостандық пен қоғамдық ынтымақтастық жағдайында қалған адаммен тығыз байланысты.

Н.Кареев психологизм мен экономизмді бір-біріне жақындатуға тырыса отырып эклектикаға ұрынды. Оның прогресшіл қадамдарының бірі — орыс әлеуметтануында теорияларға талдау жасау дәстүрін дамытуы болды.

Ресей әлеуметтануына зор үлес қосқан П.Л. Лавров (1823-1900) -философ, социолог, тарихшы. Оның негізгі айналысқан мәселелері: 1) әлеуметтанудың пәні, объектісі, мазмұны, әдістері; 2) тұлғаның тарихтағы орны; 3) әлеуметтану мен тарихтың өзара байланысы; 4) адамзаттың прогресс ілімі; 5) қоғамдағы мемлекет рөлі.

П.Л.Лавровтың көзқарастарында неоканттық пен позитивизм элементтері басым. Ол ғылыми білімді жаратылыстану және тарих деп екіге бөледі. Әлеуметтану да биология, этика, психологиямен қатар жаратылыстанымдық ғылымға жатады, себебі әлеуметтану үнемі қайталанатын, тұрақты құбылыстарды зерттейді. Әлеуметтанудағы басты нәрсе — ынтымақтастық түрлерін зерттеу. Қоғам үнемі ынтымақтастықты талап етеді. П.Л.Лавровтың пікірінше, әлеуметтану пәні — а) табиғи немесе хайуандық қоғам, қоғам дамыған дәрежеде болмаса да адамдар жеке санаға ие болады; ә) адамдардың өмір сүру түрлері; б) қоғамдық идеалдар. Әлеуметтік даму — «зерек, парасатты тұлғаның» сыни тұрғыда әлеуметтік болмысты талдауына байланысты. Адам -табиғаттың бөлігі, бірақ ол «ақиқат пен идеяға» ұмтылады. Экономикалық факторлардың орнын анықтай алмауы — П.Л. Лавров ілімінің субъективті сипатын көрсетеді.

Ресей әлеуметтануының дамуы ұзақ жылдарға тоқтап қалды. Тек ХХ ғасырдың 50-60 жылдарындағы хрущевтік саясат кезінде қайта жаңғырды. Ресей әлеуметтанулық ойының еркін дамуға мүмкіндік алған кезеңін 80 жылдардың екінші жартысындағы қайта құру кезінен бастауға болады. Соңғы онжылдықтарда ресейлік социологтар жаңа тарихи даму процесіндегі әлемуеттік өмірді зерттеуде айтулы табыстарға қол жеткізді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Данилевский Н.Ресей және Еуропа. Еуропа өркениеті жалпы адамзаттық өркениетке тепе-тең. // Мәдениеттің тарихи өлшемдері мен типологиясы. Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 5.
• Миненков Г.Я. Введение в историю российской социологии. — Минск, 2008, 343 с.
• Социологи России и СНГ XIX-XX века. Библиографический справочник. -М., 1999, 368 с.