Толкотт Парсонстың әлеуметтанулық доктринасы

Құрылымдық—функциялық — әлеуметтанудағы аса маңызды және күрделі бағыттардың бірі. Құрылымдық- функциялық іліміне әлеуметтік нақтылық, шындықтың эмпириялық фактілерін түсіндірудің толық жүйесі ретінде әлеуметтік әрекеттіліктің аяқталған жүйесін құруға саналы түрде талпыну тән. ХХ ғасырда құрылымдық-функциялық ойларды дамытушылар арасында Толкотт Парсонс есімі ерекше аталады. Ол 1902 жылы Колорадо штатындағы Колорадо-Спринг деп аталатын қалада дүниеге келді. Т.Парсонстың балалық шағы осы қалада, протестантизм рухы сіңген ортада өтті.

Т. Парсонс 1920-1924 жылдарда Амхерст-колледжде биология және философия курстарын тыңдады. Үшінші курста Толкотт Парсонстың әлеуметтік ғылымдарға деген қызығушылығы пайда болды. Ғалымның өмірбаянын зерттеушілер «Т.Парсонс америкалық әлеуметтанудың осал тұстарын ерте байқады да, Еуропадан білім алуға кетті», — деп жазады. Лондондағы экономика мектебінде болған бір жыл ішінде белгілі мамандармен танысады. Солардың арасында мэдени-антропологиялық ойларымен аты шыққан БМалиновский де бар.

Лондоннан кейін Т. Парсонс Германиядағы Гейдельберг университетінде (1925-1926) М.Вебердің ілімімен жете танысу мүмкіндігіне ие болды. 1927 жылы АҚШ-қа оралғаннан кейін Гарвард университетіне түсті. Әрі қарай Т. Парсонстың академиялық және ғылыми өмірі осы университетпен байланысты болды.

Т. Парсонс 1931 жылы Питирим Сорокинмен танысып, екеуі Гарвардта әлеуметтану бөлімін ашады. Ал 1944 жылы Гарвардта әлеуметтік психологтар Гордон Олпорт, Г. Миррей, антрополог Клайд Клакон, әлеуметтанушы Джордж Хоманс және Сэмуэль Стауфордпен бірлесе отырып әлеуметтік қатынастар бөлімін ашты. Ал 1949 жылы Т. Парсонс америкалық әлеуметтанушылар ассоциациясының президенті болып сайланды. Ол осы лауазымға бірнеше рет ие болды. Сондай-ақ, «Америкалық әлеуметтанушы» басылымының редакторлығын да атқарды.

Т.Парсонс 1979 жылы қайтыс болды. Оның идеялары Робин Уильям, Нейл Смелзер, Эдвард Шилз сияқты әлемге белгілі ізбасарларының еңбектерінде жалғасын табуда.

Толкотт Парсонс құрылымдық-функциялық концепциясын жасауды 1937 жылы «Әлеуметтік әрекеттің құрылымы» деп аталатын еңбегінде баяндалған әлеуметтік әрекет теориясынан бастады.Ол М. Вебер идеяларын тереңдетті және оларды жетілдірді.

Парсонстың пікірінше, әлеуметтіктің мәні — әлеуметтік іс-әрекет. Әлеуметтік іс-әрекет — адамдар ғадеті мен қызметін талдаудың негізі. Парсонстің пікірі тың пікір еді десек, әрине қателесеміз. Дегенмен, ол теорияны жетілдіріп, рационалдықтың «шегін жойды». Сондай-ақ, әлеуметтік әрекетті әлеуметтік рөлдер туралы іліммен толықтырды, нәтижесінде жеке тұлғаның әлеуметтену процесіндегі «меңгерілген экспектациялар» жөнінде түсінік қалыптасты.

Функциялықты жақтаушылардың пікірінше, әрбір қоғам ұзақ мерзімді және тұрақты құрылым болып табылады және оның элементтері өзара тығыз байланысты және жүйелі біртұтастықты құрайды. Бұл біртұтастықтың әрбір элементі белгілі бір қызметке ие. Қызмет біртұтастықты өзара үндес тепе-теңдік жағдайында ұстап тұруға ықпал ететін белгілі бір әрекеттілікті жүзеге асырудан көрінеді. Үйлесімді қызмет ету негізін ұжымдық тәрбиелік құндылықтар жүйесі құрайды және оларды жеке тұлғалар жүйе бөліктері ретінде қабылдап, солар арқылы ынтымақтасқан біртұтастыққа бірігеді.

Толкотт Парсонс өзінің зерттеулерінде құрылымдық-функциялықтың негізгі әдістемелік принциптерін жасады. Оның ілімі жекеменшік пен тұлға еркіндігінің дәстүрлі артықшылықтарына арқа сүйейтін әлеуметтік-экономикалық процестерді шұғыл өзіндік реттеу принципіне негізделген тепе-теңдік идеясынан бастау алады. «Жүйелі талдау» түсінігі объектінің «кіріс-шығыс» сипаттамаларына және пәнаралық зерттеулерді толық есепке алуға негізделген нақты қолданбалы кешенді мәселелерді талдауға жүйелі қолданыс табуды белгілеу үшін пайдаланылады.

Құрылымдық функциялық талдаудағы функциялықтың негізгі принциптерін атап өтер болсақ, олар — мыналар:

• қоғамның функциялық тұтастығы принципі (қоғам барлық бөліктері үйлесімді біртұтас жабық жүйені білдіреді),
• әмбебапты принципі (әлеуметтік құрылымның кез келген элементі біртұтастық аясында жағымды функцияға ие),
• қажеттілік принципі (әлеуметтік құрылымның кез келген элементі біртұтастық аясында қажетті бөлік болып табылады және әлеуметтік жүйенің үздіксіздігін, тұрақтылығын қамтамасыз етеді),
• динамикалық тепе-теңдік принципі (кез келген әлеуметтік жүйенің тепе-теңдікті сақтайтын арнайы механизмдері болады немесе тепе теңдікті бұзылғаннан кейін оны бастапқы тепе-теңдік қалыпқа бейімдейді).

Толкотт Парсонс қоғам «қоғам-топ-жеке тұлға» трихотомиясында басымдылыққа ие болады және әлеуметтанудың басты объектісі болып табылады», — деген пікірді ұстанды.

Қоғам — адамдардың біріккен, ынталандырылған іс-әрекеті және ол белгілі бір ортада әрекет ететін жеке тұлғалардан, яғни табиғи ағзалардан тұрады. Демек, қоғамды зерттеу үшін, жеке тұлғалар әрекеттеріне, яғни түсінікті тұлғалық ғадет пен әрекеттерге теңестірілуі керек.

Әлеуметтік іс-әрекет арнайы құрылымға ие: әрекет етуші тұлға, мақсат, жағдайлар, нұсқалар мен нормативтік бейімделулер, әрекет затының әсерлесуі (басқа тұлғаның әрекеті). Егер әлеуметтік іс-әрекет тұлғаның басқа бір тұлғаға оны өзгерту мақсатында әсер етуі болса, онда әрекеттер жүйесі, әрекет бірліктері мен әлеуметтік қатынастар — қоғам тұрақтылығын қамтамасыз ететін әлеуметтік әрекеттердің тұрақты байланысының жиынтығынан тұрады.

Әрекет етуші тұлға анықталған мақсаттарға жетуге тырысып, қоршаған ортада белсенді бола түседі. Нақты жеке тұлға әлеуметтік өзара әрекеттілік процестеріне өзінің әр түрлі мақсаттары арқылы қатысады, сондықтан да ол әлеуметтік қатынастарда біртұтас тұлға ретінде көрінбей, әлеуметтік өмірде тек «жарым-жартылай қатысуды» белгілі бір әлеуметтік рөлді атқару арқылы жүзеге асырады. Жалпы әрекеттіліктің әлеуметтік-типтік стандарттарының экспектациялары тұлғаның мәртебесіне тәуелді болады.

Әлеуметтік қатынастар субъектілердің арасындағы шаруашылық байланыстарды олардың түрлеріне байланысты қамтамасыз етеді: табиғи -әлеуметтік тегі, ұлты, жынысы, жасы және әлеуметтік — білім, кәсіп, біліктілік, табыс және т.с.с.

Рөлді орындау — әлеуметтік өмірге қатысуды бейнелеп, әлеуметтік құрылыммен және жалпы ұйыммен сыртқы әлеуметтік байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Демек, анықталған рөлдік белгілердің әлеуметтік-мәдени табиғаты және олардың әлеуметтік жағдаймен байланысы рөлдік белгілер арқылы қоғамда сақталып, қолдау табады, ал нақты жеке тұлғалар келіп, кетеді (немесе өз әлеуметтік рөлдерін ауыстырады). Демек, мәртебелі-рөлдік ғадетті адамға қоғам «ұсынады» (қоғамдық күту, міндеттер) және мәжбүрлеудің белгілі бір нысаны ретінде оны әлеуметтік сахнадағы «актерға» айналдырады.

Адамның мәртебелі-рөлдік ғадеті — әрекет етуші тұлғаның өз іс-әрекетін белгілі бір құндылықтар шеңберінде таңдап, нормативті реттеуге негізделетінін айта кеткен жөн.

Толкотт Парсонс әрекет жүйесінің кешенді ресми үлгісін жасайды. Кешен өзара айырбасты жүзеге асыратын мәдени, әлеуметтік, тұлғалық және органикалық жүйелерден тұрады. Ол тұлға мен мәдениеттің шекарасын ашып көрсетеді, себебі, бұл екеуі әрекеттің мәні жағынан тең жағдайдағы элементтері екенін негіздеді. Екіншіден, Парсонс біртұтас психологиялық құрылым ретінде тұлға ұғымы мен бір жағынан осы біртұтас құрылымнан аналитикалық тұрғыда бөлініп алынатын әлеуметтік қайраткердің «абстрактілі рөлдердің жиынтығы» түсінігін де бөліп қарастырады. Осылайша, Парсонс әлеуметтік әрекет құрылымының толық және теңестірілген үлгісін жасады.

Толкотт Парсонстың әлеуметтану теориясына енгізген негізгі идеялары мынадай деп қорытындылауға болады:

1. Кез келген әлеуметтік жүйеде функциялық рационалдық-ұйымдастырушылық мақсат басым болады;
2. Қоғамға техникалық-экономикалық құрылымның кәсіби және стратификациялық түрі тән. Сонымен қатар технология және экономика әлеуметтік динамиканың қайнар көздері болып табылады, ал мәдениет -қоғамды тұрақтандыратын консервативті күш;
3. Қоғамдағы өзара ықпал етудің деңгейі мен дәрежесі рөлдік негіздегі қарым-қатынастар иерархиясындағы жағдаймен анықталады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Американская социология: Перспективы. Проблемы. Методы. М., 1972. С. 360-378.
• Әлеуметтану. Екі томдық. Ред.басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
• Парсонс Т. Осы заманғы қоғамдар жүйесі // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 5, 95-149 беттер.