Фердинанд Тённистің әлеуметтануы

XIX ғасырдың соңында В.Дильтей, Г.Риккерт, В.Виндельбанд сияқты белгілі неміс философтары әлеуметтанудың ғылым ретіндегі орнына күмән келтірді. Бұлай болуына сол кезде ғылым әлеміне таныс позитивизмдегі табиғат пен коғам арасындағы байланысқа көзқарас ықпал етті.

Неміс классикалық әлеуметтануы XIX ғасырда ғылымда үстем болған позитивизмді қатты сынға алды. Әсіресе, неміс ғалымдары позитивизмдегі табиғи фактор рөліне, яғни қоғам мен дамуды табиғаттың бөлігі деп қарастыру дәстүріне қарсы болды. Неміс әлеуметтануында негізінен теориялық-әдіснамалық зерттеулер басым болғанына қарамастан, эмпириялық зерттеулерге де ден қойылды. Неміс классикалық әлеуметтануындағы теориялық-әдіснамалық ізденістер туралы айтқанда әңгіме «қалыпты әлеуметтану» деп аталатын бағыт туралы болатыны — занды.

«Қалыпты әлеуметтану дегеніміз не?» деген сұракқа жауап іздеп көрелік. Бағытты дамытушылар қоғамдық құбылыстар мен процестердің түрлеріне, құрылымдалуына, топтасуына аса үлкен назар аударды. Олар әлеуметтік процестерді, қарым-қатынастарды саналуан және мұқият топтастырылған «әлеуметтік калыптар» аясында қарастыруға тырысты. Осы «қалыптарға» әртүрлі әлеуметтік құрылымдарды, іс-әрекеттерді және тенденцияларды «орналастырды». Әлеуметтану тарихында «қалыпты әлеуметтану» деген атпен белгілі болып отырған мектеп өкілдері: Фердинанд Тённис, Георг Зиммель, Макс Вебер. Қалыпты әлеуметтану бағыты әлеуметтік мәселелердің теориялық-әдіснамалық қырларын зерттеуді және олардың калыпты сипатын қарастыру міндетін алдарына қойды.

Фердинанд Тённис позитивизмнің кейбір қағидаларына сүйенді, бірақ бағытты колдаған жоқ. Ф.Тённис (1855-1936) Германияда ауқатты шаруа отбасында дүниеге келді. Ол 1872 жылы Страсбург университетіне түсіп, 1875 жылы Тюбинген университетін бітіріп шықты.

Ф.Тённистің атын әлемге әйгілі еткен жұмыстарының қатарына: «Қауым және коғам» (1887 жылы), «Қылмыс әлеуметтік құбылыс» (1909 жылы), «Мораль» (1909 жылы), «Қоғамдық пікірді сынау» (1922 жылы), «Меншік» (1926 жылы), «Прогресс және әлеуметтік даму» (1926 жылы), «Әлеуметтануға кіріспе» (1931 жылы) бар.

Фердинанд Тённис әлеуметтануды адамның әлеуметтік мәнін зерттейтін ғылым ретінде түсіндіреді. Ол табиғилық пен руханилықты жоққа шығарған жок, себебі табиғилык пен руханилық әлеуметтік мәнге қатысты болғандықтан ғана маңызды. Осылайша, Ф.Тённис адамдар арасындағы айырмашылықтарды зерттеді және типтеді. Мысалы, Ф. Тённисті білу мен білмеу («таныстық» пен «бөтендік»), симпатия мен антипатия, сенім мен сенбеу арасындағы ерекшеліктер қызықтырды. Ол негізгі тип немесе қалып адамдар арасында байланыс бар немесе жоқ болуына катысты деп есептеді.

Ф.Тённистің ойынша, әлеуметтанудың ерекше пәні бар. Ол — әлеуметтік өмірде ғана орны бар заттар (құбылыстар, әрекеттер). Заттар адам ойының нәтижесі және адамның қабылдауы үшін кажетті жемісі, бірақ бірінші кезекте әлеуметтік байланыстағы адамдардың өзінің пайымдауы үшін керек деген мазмұндағы пікірде болды. Зерттеуші бұл жерде адамдардың өзара әрекеті, өзара тәуелділігі, өзара ықпалы туралы айтып отыр.

Ф.Тённис өзара байланыстың карапайым түрі ретінде айырбасты талдайды. Әрине, әлеуметтік байланысты тек айырбас деп түсінсек қателесеміз. Әлеуметтік байланыс саналуан, олардың типтері мен түрлері көп. Ф. Тённис осындай типтер мен түрлердің екі типін талдады және оларды екі қауымдық (қоғамдық) тип деп анықтады: «қауымдық» және «қоғамдық».

«Қауымдык» байланыстарды сипаттайтын психологиялық элементтер: рухани жақындық, жеке адами қарым-катынастар, көңіл-күй. Ал қоғамдық байланыстар рационалдық таңдауға, яғни айырбас, сауда, таңдау сияқты элементтерге негізделген. Біріншісі — патриархаттық-феодалдық коғамға, ал екіншісі — капитализмге тән. Қауымдық қарым-қатынастар ретінде рулық қарым-қатынастар көршілік және достық байланыстарды қарастыруға болады. Ал қоғамдық байланыстар заттық сипатта болады және рационалдық кұрылымның принциптері аясында пайда болып, өмір сүреді.

Сонымен қауымда сезім, инстинкт, адами карым-катынастардың табиғи түрлері басым болса, қоғамға есепке құрылған ой, абстракциялар, рационалдық қарым-қатынастар тән. Егер, қауым — бейресми әлеуметтік топ болса, қоғам -ресми әлеуметтік топ. Осы екі түрлі байланыс адамдардың өзара қатынасын ғана емес, сондай-ақ олардың қоғамға қатынасын да сипаттайды. Қауымда әлеуметтік тұтастық бөліктерге негіз болса, қоғамда, керісінше, әлеуметтік тұтастык бөліктерден тұрады. Екі тип «ынтымактастықтың екі түріне -механикалық және органикалыққа сәйкес келеді» деген Ф. Тённистің ойын кейін Э. Дюркгейм өрбітіп, дамытты.

Ф.Тённис өзі айтып отырған әлеуметтіктің екі типіне адамның ерік жігерінің екі типін сәйкестендірді. Оның біріншісі — табиғи, яғни инстинктіге негізделсе, екіншісі — зерделеу мен пайымдауға құрылған рационалды.

Ф.Тённис әлеуметтік өмірдің түрлерін үш типке бөлінеді:

1. әлеуметтік қарым-қатынастар;
2. топтар, қауымдар;
3. корпорациялар, одақтар, коғамдастыктар;

«Әлеуметтік қарым-қатынас — нағыз жалпы және қарапайым әлеуметтік мән немесе қалып (форма)». Оның «тамыры тереңде жатыр» дей отырып, Фердинанд Тённис «адамдар арасындағы өзара байланыс — өзара тәуелділігі мен өзара жақындығының алғышарты ретінде алғашқы табиғи және нақты жағдайларға сүйенсе, екінші жағынан түп-тамыры тереңде жатырған, адами, жалпы сипаттағы, аса қажетті мүдделеріне сүйенеді» деген тұжырым жасайды.

Әлеуметтік қатынастар — объективті сипатта. Әлеуметтік қатынастар осы қатынастарға деген кажеттілік пайда болған кезде ғана жүзеге асады. Ал қажеттілік — өзара ыкпалдастық нәтижесінде пайда болары хақ. Адамдар қандай да бір катынастарға деген кажеттілікті сезінуі және түсінуі керек. Жолдастық карым-қатынастарды, үстемдік типтегі әлеуметтік катынастарды және аралас қарым-қатынастарды айыра білу керек. Белгілі бір катынастар типі белгілі бір қауымның немесе ұйымның құрылуына, сақталуына ықпал етеді. Екіден көп адам қатысатын әлеуметтік катынастар жиынтығын Фердинанд Тённис «әлеуметтік шеңбер» деп атады. Бұл топтық немесе топтастық карым-қатынасқа негіз болады.

«Топтастық» (жиынтық) әлеуметтік қатынастардан кейінгі түрге, калыпқа қатысты екінші ұғым. Әлеуметтік топтастықтың мәнін Ф.Тённис топтастықтың немесе жиынтықтың негізгі іргетасы болып табылатын табиғи және рухани карым-қатынастардың саналы түрде кабылдануы, яғни олардың саналы түрде қажет етілуі деп түсіндіреді. Осы кұбылысты халықтық болмыста, кауымдастықтың саналуан түрлерінде, мысалы, тілде, өмір сүру әдістері мен әдет ғұрыптарда, дін мен діни наным-сенімдерден бақылауға болады», — дейді Ф. Тённис.

Топтастыққа «кауым» мен «коғам» деген ұғымдарды пайдалануға болады, себебі оны құрайтындар табиғатка тән немесе кұдіретті күштің еркі аркылы жаратылған түсініктерді пайдаланады. Оның ең тұрпайы және қарапайым түрін Үндістанның касталық жүйесінен көреміз. Екінші түрге немесе қалыпқа, Ф.Тённис «үстемдік-жолдастық» негізінде топтастырылатын адами карым-қатынастарды жатқызады.

Үшінші түр немесе қалып ретінде Ф.Тённис корпорацияны қарастырады. Ұйымдасқан ішкі кұрылымы болған кезде, яғни индивидтер белгілі функцияларды орындаған кезде әлеуметтік ұйым пайда болады. Басқаша айтсак, Ф. Тённистің түсінігі бойынша, ортақ ерік пен іске деген қабілеттілік корпорацияның ерекше белгісі ретінде шешім қабылдау қабілеттілігіне мүмкіндік береді.

Ф.Тённис кауымдық өмірден қоғамға ауысу негізінде индивуализм жатырғанын көрсетеді. Әлеуметтік түрлер немесе калыптар туралы ілім — Тённисше, «таза» немесе теориялық әлеуметтану пәні. Ф.Тённис әлеуметтануды біртұтас және логикалық жүйедегі көпсатылы ғылым ретінде құрмақ болды. Ол «таза», қолданбалы және эмпириялық әлеуметтануды бөліп қарастырды.

Теориялық әлеуметтану қоғамның статикасын, екіншісі динамикасын, ал үшінші статистикалық мәліметтер негізінде казіргі заманғы қоғам өмірі туралы деректерді зерттейді. Мұны Ф. Тённис «социография» деп атады. Әлеуметтану мен саясаттың арақатынасы мәселесін ұқсастыра отырып, Ф. Тённис оны позитивтілік тұрғысынан саралады. Оның ойынша, әлеуметтану, біріншіден, үнемі объективті болып қалуы керек, екіншіден, іс тәжірибеге тәуелсіз болуы керек, үшіншіден, саясат пен саяси шешімдерден тәуелсіз болу керек.

Фердинанд Тённис «әлеуметтану саясаттан алшақ болғанмен, саясат социологиядан алшақ болмауы тиіс, себебі саясаткер әлеуметтік білімді өз ісінде пайдаланғаны абзал» деген пікірде болды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов. М., 1997.
• Култыгин В.П. Ранняя немецкая классическая социология.М.,1991
• Тексты по истории социологии XIX — XX веков: Хрестоматия. М., 1994.
• Тённис Ф. Ортақтық және қоғам //Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 12-36 беттер