Үйсiндердiң материалдық мәдениетi
Үйсiндердiң қыстақ-қоныстарынан, зираттарынан табылған қыш ыдыстар, олардың қыш ыдыстарын жасауда үлкен шеберлiкке жеткенiн дәлелдейдi. Үйсiндерде ыдыстар үш түрге бөлiнген: асханалық, ас үйлiк ыдыстар және сұйық заттарды таситын, сақтайтын ыдыстар.
Ыдыс дайындау әдiстерiнде ерекшелiктер бар. Құм толтырылған матадан iстелген кескiн-қалыпқа, қолмен жапсыру арқылы жасал-ған. Оны ыдыстардағы мата қалдықтарынан бiлуге болады. Ыдыс қабырғалары белдеу болып жапсырылған, қосылған жерлерi аса шеберлiкпен тегiстелген. Қабырғалары түрлi бояу қабатымен к мкерiлген. Кейбiр асханалық ыдыстар қыштан те сапалы жасалған. Ас үйлiк ыдыстардың бiрi — сапасы да, күйдiрiлуi де Төмен, сазбалшықтан қалың етiп жасалған қазандар. Олар әртүрлi сыйымдылықта және ұстайтын құлақшасы да әр-түрлi, жапсырылған немесе рiп жасалған. Ыдыстардың iшiнде сирек кездесетiн түрлерi де бар, солардың бiрi — ұстайтын құлағы және құятын шүмегi бар шәйнекке ұқсас ыдыс, цилиндр (сопақша) тәрiздi ыдыс, су таситын құмыра. Кейбiр ыдыстар өрнектелген. Сүйектен, мүйiзден қаусырмалар, пышақтың сабы, бойтұмарлар жасаған. Үйсiн зираттарынан металдан жасалған заттар да табы-лып отыр. Олар темiр, қола, алтын мен күмiстен бiрнеше қайтара өңдеп жасаған. Темiрден пышақ, екi жағы да ткiр қанжар, түйреуiш, шашқыстырғыштар жасаған. Қола мен мыстан орақ, сонымен қатар айна, алқа, сырға, шашқыстыр-ғыштар жасаған. Әшекей заттардан сақина тәрiздi иiп, түрлi тастар орнатылған сырға, бiр жағында құс мүсiнi салынып әшекейленген шашқыстырғыш бар. Жұқа, нәөзік етiп өңделген жапырақ алтыннан сақина, сырға, киiмдi әдемiлеуге арналған жапсырмалар жасалған.
Үйсiндерде зергерлiкөнердiң кейiнгi даму кезеңiнде түрлi тастармен безендiру (инкрустация) әдiсi кең таралған. Ақтас I зиратынан осы әдiспен жасалған алқа табылды. Алқа 17 жапырақ алтыннан жарты ай сияқты бейнеленген. Жақ-тауы, бүгiлген жерлерi ұсақ бидай дәнi секiлдi, ал сыртқы жағы дәннiң сызықтары сияқты әшекейленген, iшкi орта-сына қарай т рт ұяшықта қызыл сары түстi асыл тас (сердолик) орнатылған. Моншақтар асыл және жартылай асыл тастардан жасалған (сердолик, гранат, бирюза). Үйсiндердiң әшекей заттарға бай зираты Алматы маңын-дағы Қарғалытау шатқалынан табылды. Олардың iшiнде екi ркештi түйе және таутеке бейнеленген сақина (перстень), адамды талап жатқан тышқан бейнеленген сырға және к птеген жапсырмалар. Бұл әшекейлердiң бәрi алтыннан жасалып, к гiлдiр ақықпен (бирюзамен) безендiрiлген.
Ерекше назар аударарлық жай, археология ғылымында “Қарғалы диадемасы” деп аталған диадема. Бұл ұзындығы 35 см, енi 4,7 см екi Бөлiктен тұратын, бедерлi алтын тiлiк. Диадеманың ш п тәрiздес тор к здерiнде аөңдар, адамдар, құстар бейнеленген. Олар солдан оңға қарай белгiлi ретпен орналасқан. Алдымен басы артқа қайырыл- ған марал, одан кейiн маралдың ұрғашысы, аралығында ұшқан құс, одан кейiн үстiнде адам отырған қанатты жолбарыс, адамның басы артқа қараған, қолымен сiмдiктен ұстап тұр, келесi тұғырдың үстiнде қанатты ат тұр. Екiншi Бөлiкте алдымен бейнеленген атылуға дайын тұрған айдањар, үстiнде адам отыр, сол қолымен айдањардың мүйiөзінен ұстаған. Олардың т бесiнде құс ұшып жүр және қанатты аттар бейнеленген. Кейiнгi бейнелер ұшқан құстар, үстiне адам отырған, қатты жүгiрген ешкiлер, аю, т белерiнде ұшқан құстар, арқардың үстiне мiнген құс-адам, оның қолында гүл. Жануарлардың к здерi қызыл-сары түстi асыл тастан (сердолик) және қоңыр-қызыл түстi (альмандин) тастан жасалған, денелерi көгiлдiр ақықпен (бирюзамен) безендiрiлген.
Диадема өте жоғары шеберлiкпен жасалған к шпелiлер қол нерiнiң үлгiсi. Диадемадағы бейнеленген көрiнiстер өзіндiк ерекше сипаттамасы бар “аспан” және “жер” әлемiнiң байланысын, шамандық әдет-ғұрыптарды бейнелейтiн ұғым. Зираттағы заттар мен диадема б.з.д. I-II ғасырларына жатады.