Сақтар мәдениетi мен шаруашылығы реферат
Қытайдың және басқа да елдердiң тарихшылары үйсiндердiң қазақтың негiзгi тегi екендiгiн растайды. Әйтсе де үйсiндер Iле зенi бойын көне заманнан мекендеп келген халық емес, олардың бағзыдағы мекенi Дунь Хуань мен Цилянь-Шань тауының аралығында болатын. Кейiн текөб.з.д. 160 жылдардың айналасында ғана олар сол лкеден үдере к шiп, Iле бойына келген. Үйсiндердiң алдында бұл лкенi сақтар мен йузейлер мекендейтiн. Сондықтан “Хан-нама. Батыс ңiр баянында”: “Үйсiндердiң бұл қонысы бұрын сақтардiкi болатын, йузейлер Сақ қағанын бұл арадан ығыстырып шыққасын, ол оңтүстiкке Шуан-дуға асып кеттi де, бұл жерде йузейлер қалды. Кейiн үйсiн Күнбиiнен жеңiл-гесiн, йузейлер Бактрияға кеттi де, бұл жер үйсiндердiң қол астында қалды. Әйтсе де үйсiндердiң iшiнде сақ, йузейлерден қалған тұқым да бар” делiнген. Бұдан бiз үйсiндер Iле бойын-да елдiк құрған замандарда олардың арасында сақтардан кiрiккен тектiң де едәуiр болғанын байқаймыз. Бүгiнде қазақтың арғын, қыпшақ тайпаларының құрамында “жер-сақ”, “бессақ”, “борсақ”, “қарсақ” деген рулар бар. Осындағы “сақ” жалғауы қытай тарихындағы “сайжоң” — “сақ” деген атаумен төркiндес келедi. Бұл сақтардың айна-қатесiз қазақ ұлтының түп-тұқияны екендiгiн дәлелдейдi.
Сол себептi кей ғалымдар “қазақ” этнонимi Каспий теңiөзі ңiрiнде жасаған “каспийлер” мен Iледария бойында мiр сүрген сақтардың — осы екi халық атының геоэтникалық тұрғыдан бiрiгуiнен келiп шыққан деп есептейдi. Бұл да сақтардың қазақтың этникалық тегiмен бұрыннан қатысты екендiгiн зердеге салады. Б.з.д. III ғасырдан б.з. V ғасырына дейiнгi үйсiндердiң археологиялық мүрделерiне, әсiресе, олардың антропологиялық белгiлерiне талдау жасаған кезде олардың бас сүйегi домалақ, маөңдайы шығыңқы, к з аясы терең, мұрны сүйiр, атжақтылау екенi байқалған. Бұл сақ-тарға тән типке жақындайды. Ендеше сол дәуiрде — сақтар мен үйсiндер белгiлi деңгейде этникалық тоғысуды бастан кешiрген. Шыңжаңның Құттыби ауданындағы Қаңжна-Шымынзы (Қызыл-Қысаң) деген жерден жартас суретте-рiнiң табылуы ежелгi сақтардың антропологиялық бейнесiн анықтауға к п септiк еттi. Ондағылар тегiс ат жақты, қою қасты, д ңгелек к з, қыр мұрынды, оймақ ерiн болып келедi. Бұл — ерте заманда Тянь-Шань (Еренқабырғаны) мекендеген сақ қауымының бiзге дейiн сақталып келген негiзгi келбетi.
Ал осыған қарап, кейiнгi кездегi сақ-үйсiн араластығынан туындайтын антропологиялық бейненi тұспалдап көрiңiз.
40-жылдарда Лобнор ңiрiндегi бiрнеше байырғы қабiр-лерге археологиялық қазба жұмыстары жүргiөзілген-дi. Ауа райының құрғақ әрi те ыстықтығына байланысты, онда сақталған адам мәйiттерi сол қалпында сартап болып кеуiп қалған. Оларға қоса к мген дүниелер де к п бұзылмаған. Жерленгендер бастарына көбiне шошақ т белi киiз қалпақ (Бөрiк) киiп, Бөрiктерiнiң т бесiне қауырсын қадаған күйiнде жатыр. Жерлеушiлер оларды жалаңаш күйiнде текеметке орап, аяқтарына құрым етiк кигiөзіп, қасына әртүрлi ағаш мүлiктер мен жебе-садақтарын қойыпты. Зерттеушi Стейн бұл адамдардың ерекшелiгi қаөзіргi күнде Тарым ойпатын-дағы халықтардың нәсiлдiк құрылымын ең көрнекiлендi-ретiн факторлардан байқалады деп есептейдi. Хуань Вэньби мүрделердiң пiшiн бейнесiне, әсiресе, олардың шошақ Бөрiктерiнiң ерекшелiктерiне қарап, оларды сақ қауымынан деп есептейдi. Бiрде оның “Жергiлiктi роландықтар мен сақтарда белгiлi байланыс жоқ деуге болмайды” дегенi бар. Ағылшын ғалымы Бейли: “Б.з.д. II ғасырдың алдында бiр қауым сақ елi Қотан аймағына келiп қоныстанған әрi осындағы жергiлiктi халыққа билiк жүргiзген. Қотан — сол сақ қауымының Қотанда құрған қағанаты” деп жазады.
Парсы жұртының байырғы көне сына жазуымен жазыл-ған тас ескерткiштерiнде ертеде Қара теңiз бен Индұқұш, Тянь-Шань тауларының арасындағы ұлан-байтақ даланы мекен еткен сақ қауымын үш үлкен топқа Бөледi. Бiрiн-шiсi — Хаомаварга сақтары, яғни “хаомавар” дейтiн ағаш жапырағына тәу ететiн сақтар. Бұлар Ферғана ойпаты мен Памир үстiртiн мекендеген. Екiншiсi — Тиграхауда сақтары, яғни шошақ Бөрiктi сақтар, бұлар Қырғызстан мен Қазақстанның далалық аймақтарын — Памир үстiртi мен Алтай жотасынан тура солтүстiкке Тянь-Шань, Алтай таулары — Ташкент, Талас, Шу, Iле және Балқаш көлiнiң шығыс жағын қамтыған аумақты мекендедi. Үшiншiсi — Парадарайа сақтары, яғни теңiздiң ар жағындағы сақтар, бұлар Әмударияның терiстiгiн, Арал теңiөзінiң шығыс жағын, Соғдиананы (Мәуереннахрды, яғни Әмудария мен Сырдарияның арасын — ауд.) мекендеген.
Ежелгi парсы жұрты Иран үстiртiнiң солтүстiгiн мекен-деген ғажайып қауымдардың бәрiн “сақтар” деп атаған. Сондықтан тарих атасы Геродот: “Парсылар мұқым скиф-тердiң бәрiн сақтар деп атайды”, — дейдi. Ал Геродотқа келсек, ол кең-байтақ Еуразия даласының Карпаттан Қара-теңiзге, одан Каспий мен Орталық Азияға дейiнгi Бөлiгiнде мiр сүрген к шпелiлердi түгелдей скифтер деп атаған. Бiрақ осы скиф жұрты да бiрнеше түрге Бөлiнедi. Мысалы, Геродот Дон зенiнен шығысқа қарай мекендеген скифтердi сармат-тар (сарматайлар) деп атады. Ол “Сарматтардың тiлi скиф-тердiң тiлiмен бiрдей”, — дейдi. Бұдан сарматтардың да скиф халқының бiр Бөлiгi екенiн байқауға болады. Ол тағы Каспий теңiөзінен Сырдарияға дейiнгi жердегi к шпелiлердi мас-сагеттер дей келiп, “массагеттер, бiздiң естуiмiзше, соғысқа шебер, батыр халық екен. Олар сонау күн түбiндегi Алоксес зенiнiң (Сырдарияның) бойында тұрып, ессодондармен тiресетiн көрiнедi, бiреулер оларды да скифтердiң бiр тобы деседi”, — дейдi. Iс жүөзінде парсылардың Бехистун мәңгi тасына бәдiзделген жазудағы сақтар мемлекетi де “теңiздiң ар жағында, ондағылар да бастарына шошақ т белi Бөрiк киедi”. Сондықтан Ксенофонның оларды “массагет сақтары” деуiнде де негiз бар.