Қазақ халқының шығу тегi және қалыптасу тарихы
Қазақ халқының шығу тегi мен қалыптасуы тарихи ұзақ мерзімдi қамтитын аса күрделi мәселе. Бұл екеуiн бiр-бiрiнен принциптi түрде ажырата бiлу керек. Мұның iшiнде қазақ халқының қалыптасу үдерiсiн алып қарасақ, соңғы кезге дейiн ең аз зерттелген мәселе деп қарауға болады. Мұның себебi ретiнде Қазақстан аймағының ежелгi және орта ғасыр-лардағы тарихының, ндiргiш күшi мен ндiрiстiк қатынас-тарының жеткiлiксiз зерттелгенiн айтуға болар едi. Қазақ тiлiнiң қалыптасуы да басы ашылмаған күйiнде қалуда. Мұнымен бiрге, палеоантропологиялық, антропологиялық мағлұматтардың да септiгi шамалы.
Халықты қалыптастыруға белсендi үлес қосқан нәсiл компоненттерiн анықтаудың ғылым үшiн маңызы зор екенi белгiлi.
Кейбiр тарихшылар қазақ халқының құралу, қалыптасу кезеңiн — Алтын Орданың ыдырауы, Жошы әулеттерiнiң билiкке таласқан тартыстарымен байланысты түсiндiргiсi келедi. Немесе қоғамдық тарихи дамумен қатысы жоқ құбылыс ретiнде баяндамақ болады. ХV ғасырдың орта шенiнде Ақ Орда тағының мұрагерлерi Жәнiбек пен Керей хандардың Қозыбасы тауына к шiп келуi, Әбiлқайыр ханнан iрге аударуы қазақ халқын құраған, қалыптастырған оқиға деп қарады, бұл, әрине, тарихи объективтi жағдайға үстiрт баға берген, нанымсыз қисын едi.
Зерттеушiлердiң ендi бiр тобы Орталық Азиядан араБөшапқыншылығы кеөзінде iрге аударған қол нершi, егiншi қауымды қазақ халқының қалыптасуына елеулi үлес қосқан этникалық ұйытқы деудi ұнатқандай. Мұнда Қазақстанның ежелгi к шпелi тайпалар р лi бүркемелендi. Бұл жағдай халықтың құралу, қалыптасу ж нiндегi нақты тарихын анықтауды мүлде қиындатып жiбердi.
Қазақ халқының шығу тегiн тек Қазақстан ғана емес, күллi Орталық Азия ғалымдары арасында алғаш к терген және тұңғыш зерттеген адам әрi соған саналы мiрiн арнаған профессор Мұсатай Бекболатұлы Ақынжанов болды. Ол өзінiң “Қазақ халқының шығуы мен қалыптасуы” деген диссертациясы негiөзінде 1957 жылы “Қазақтың тегi туралы” деген кiтабын шығарды. Бұл монографиясында автор өзіне дейiнгi орыс, грек, араб, парсы, қытай, моңғол, түркi жазба деректерiне және археологиялық, антропологиялық мағлұ-маттарға сүйене отырып, қазақ халқының көне дәуiрден бергi шығу тегi мен қалыптасу мәселелерiне ғылыми талдау жасады…
Осыған орай тағы бiр мәселе — қазақ атының шығуын оның қалыптасу сәтiмен байланысты қарастыру дер едiк. Шынында, қазақ терминi ж нiнде жазба деректер нақты ештеңе айта алмайды. Б.з.д. эллин-грек және қытай автор-лары кас, хэс ұлысы туралы үөзік-үөзік хабар жеткiзедi. Орхон-Енисей жазуында қазғақ ұғлым — қазақ ұлым деген мәтiн бар көрiнедi. Х ғасыр саяхатшысы Әбу Дулф “Он оқбодындарды” кейде қазлақ атайтынын жазады. Тұран елi тарихының терең бiлгiрi Әбiлқасым Фирдоуси “Шањнама” дастанында АфрасиаБөпатша “К к теңiздiң терiстiгiнде отырған қазақ жұртымды жiберiп шапқызамын” деп Иран шаһын қорқытады. Бұған қарағанда, ақынның қолында қазақ аталған ел туралы мағлұмат болғаны ғой. Византия
тарихшылары Кавказдың терiскей етегiн қоныстанып отырған қыпшақтарды қазақия ұғымына сыйғызған. Бұдан кейiнгi мәлiметтерде: қазақылық, қазақ, қазақ болу, қазақ боп кету сияқты с з тiркестерi көбейе бередi де, ХIV ғасырда “ноғайлы-қазақ ауыр жұрт” деген күрделi этникалық термин ауыз әдебиетi нұсқаларында к п кездеседi. “Ноғайлы-қазақтың айырылысуы” деген сарын, күй сақталған. Мұн-дағы ноғай, ноғайлы жұрты, қазан, қырым татарлары — Ставрополь лкесiнiң патша қањарына ұшырап, Түркияға iрге аударып кеткен түркi тiлдес тайпалары. Моңғолдың белгiлi ғалымы Дамдэнсүрен хасаг терген — қасагарба — с өзіне терең мән берiп, бұл арбаны з заманында қазақтар қолданғанын құптайды. Бiр ой жүгiртетiн мәселе, “з” әрпiнiң болуына қарамай, моңғолдар да, қытайлар да қазақ атауын “хасаг” деп жазатыны. Бұлар қазақтың түпкi атын дұрыс сақтап жазып отыр ма деген ой келедi. Ал славян, орыс жұрттары барлық кезде қайсақ деп жазудан танбай келдi. Мұның да ғылыми мәнi бар болса керек. Қай-кей — парсы тiлiнде патша дегендi бiлдiрген. Академик А.Бернштам, М.Ақынжанов, т.б. қазақ атауы “қас”, “сақ” екi с здiң бiрiгуiнен шыққан дейдi. Көне түркi тайпаларының ұғымында еркiн жүрген адамды қазақ деген.
Көшпелi түркi-моңғол халықтары алғашқы кезде экономикасы, тұрмысы мен тiлi жағынан жат Түркiстанның отырықшы халықтарына — тәжiктер мен арабтарға здерiн қарама-қарсы қойды. Содан кейiн к шпелi халықтар отырықшыланып, тәжiктермен араласа келе, к шпелiлер здерiнен қол үөзіп отырықшыға айналған, сөйтiп “сарт”, яғни саудагер атанып кеткен руластарына қарсы тұрды. йткенi к шпелiнiң “сарттан” негiзгi айырмашылығы тiлiнде емес, тiршiлiк қаракетiнде едi. Оның үстiне “сарт” деген сөз көшпелi халықтың табиғатына бiр түрлi жат естiлетiн. Кейiн, ұлы орыс отаршыларының тiлiне ауысқан кезде, бұл кiрме сөз анық жиiркенiштi, балағаттау мағынасына ие болды. Бұдан әрi қалың к шпелiлер бұқарасынан оқшау-ланып шыққан өзбектер де отырықшылана келе өздерiн көшпелi “қазақтарға” қарсы қоя бастады.
Көшпелi тайпалардың бұрынғы қазақ- збек-ноғай бiрлестiгi сол халықтардың аумақтық, экономикалық, тiлдiк және басқа өзгерген тұрмыстық белгiлерiне сәйкес ендi жеке-жеке құрамдас Бөлшектерге Бөлiне бастады. Сөйтiп қазіргi Қазақстан жерiн мекендеген к шпелi рулар “қазақ” деген атпен таныла бастады. Олар оңтүстiкте — отырықшы тұр-мысқа ауысқан збектермен, тәжiктермен солтүстiгiнде — Мәскеу патшалығымен, шығысында — Моңғолия, Шыңжаң к шпелiлерiмен шекаралас болды. Сол кезеөңде көршiлес аймақтардағы феодалдық езгi мейлiнше қатал, тағылық сипат алған едi, сондықтан етек-жеңi кең, еркiн жатқан қыр елiне қашып паналау да к п болды. “Еркiн”, “азат адам” деген мағынаны бiлдiретiн орыстың “казак” сөзі де осыдан келiп шыққан. Орыс тiлiне бұл с з Шығыстан енген, сондықтан “қазақ” деген сөзбен төркiндес болуы да ғажап емес.
Сонымен бiз Орта және Орталық Азияның тарихи даму барысын қалпына келтiрiп елестетуге және соның негiөзінде әртүрлi этникалық топтардың ұлт болып қалыптасу жолында бастан кешкен эволюциясын анықтауға талап қылдық. Бiз бұл үдерiстiң үш кезеңнен ткенiн байқадық.
Бiрiншi кезең. Азия далаларын, оның iшiнде қаөзіргi Қазақстан жерiн мекендеген халықтар қоғамдық дамудың белгiлi бiр сатысында бiрлесiп мiр сүрген. Ол кезеңнiң өзіне тән белгiсi — ұлттық шекаралардың мейлiнше тұрақсыздығы және айқын еместiгi, ол халықтардың ылғи аралас-құралас болып, кейде “жұтылып”, “жойылып” кетiп жатуы. Түркi, моңғол, қаңлы, керейт, найман, қарақытай, үйсiн және тағы сол сияқты түркi-моңғолдардан қалған көне халық, одақ, тайпа, ру аттары — сол дәуiрлердiң айғақтары.
Екiншi кезең. Далалық шығыс және батыс аймақтары ажырай бастайды. Аумақтарда, экономика мен тiлде жаңа згешелiктер және солармен байланысты халықтардың жаңа топтары (батыста — татарлар, қазақ-ноғай-өзбек одағы, “сарттар”, тәжiктер; шығыста — моңғолдар, буряттар және ойраттар) пайда болады.
Үшiншi кезең. Халықтардың жаңаша топтасуы бой көрсетедi: ноғайлар Бөлiнiп шығып, Солтүстiк Кавказға қарай қоныс аударады, збектер Түркiстанға кетедi, қазақ-тар Қазақстан далаларында қалады.
Кеткен халықтар да, қалғандары да жағдайдың өзгеруiне қарай, белгiлi бiр аумақта шектелiп, экономикадағы, тiл мен тұрмыстағы өзгерiстер күшейген сайын, неғұрлым тұрақты ұлттық белгiлерге ие бола бастайды. Бұрынғы кезеөңдерден тек ескi тарихи атаулар ғана қалып, олардың здерi де талай өзгерiстерге, бұрмалауларға ұшырайды. “Түрiк” деген атақ Осман сұлтанның бастауымен сонау алыстағы Кiшi Азияға кеткен түрiкөруларында қалады (Анадолы түрiктерiнiң “осман” деген ескi аты содан шыққан). Едiл бойында орын теуiп қалған түркi-моңғол рулары “татар” атанады, т.б. Қаөзіргi Қазақстан далаларында тұйықталып қалған халық здерiн “қазақ” деп атайды.
Алайда ұлт болып бiрiгу үдерiсi мұнымен аяқталған жоқ. Ресей капитализмiнiң жаулап алуының ықпалымен буржуазиялық-ұлттық қалыптасу басталады. Бiрақ империалистiк жүйе жағдайында бұл үдерiс толық жүзеге асырылмады, мешеулiк жойылған жоқ, қайта күшейе түстi.